(www.radicalparty.org) DOCUMENTS ON: ASIA / DOC.TYPE: PARTY MEETINGS/SPEECHES

send this page | invia questo testo

12/10/2002 | "Globalizimi i demokracisė: nga Azia nė Evropė, rrugė, lidhje, kontradikta e domosdoshmėri" Relacioni i Olivier Dupuis-it

1. Dialog me Pekinin? Vallė a po nodh diēka e rėndėsishme nė Kinė? A ėshtė duke ardhur momenti i shumėpritur i kalimit nė demokracinė dhe nė shtetin e sė drejtės? Sinjalle kontradiktore dhe nė kundėrshtim me njėri tjetrin, logjikisht mund tė na ēojnė nė dy lexime tė kundėrta tė gjendjes, njė lexim optimist dhe njė lexim skeptik dhe, mes kėtyre lezimeve nė njė larmi variantesh. a) disa zhvillime qė mund tė ishin pozitive Pika e parė: drejt negocjatave pėr Tibetin. Qė prej mė shumė se njė viti autoritetet kineze kanė filluar tė u kthejnė lirinė me qindrave tė burgosur politikė dhe tė ndėrgjegjes tė burgosure tjetėr politike “simbol”, Nawang Sangdrol – murgeshė tibetane e burgosur pėr herė tė parė nė moshėn 14vjeē, e cila mbahet nė burg qė prej mė shumė se dhjetė vjetėsh, pėrse pati manifestuar nė favor tė lirisė sė Tibetit – autoritetet e burgut tė Lhazas i deklaruan njė delegacioni parlamentarėsh evropianė se “duke mbajtur parasysh sjelljen e saj tė mirė, ėshtė e mundur qė ajo tė lirohet mjaft shpejt”. Lidhur gjithashtu me ēėshtjen e Tibetit ėshtė pėr tė u pėrmendur se nė muajt e kaluar vėllai i Dalai Lamės shkoi nė vizitė nė Kinė, nė formė private, ndėrsa, para disa javėsh, me ftesė tė autoriteteve tė Pekinit dy tė dėrguar tė vetė Dalai Lamės, Lodi Gyari dhe Kelsang Gyaltsen-i shkuan nė Pekin dhe nė Tibet dhe zhvilluan takime si me autoritetet kineze nė kryeqytet ashtu edhe me autoritetet e sė ashtuquajturės Krahinė Autonome tė Tibetit, nė Lhaza. Kėto gjeste hapjeje ndaj ēėshtjes tibetane e bėnė Kryeministrin e qeverisė tibetane nė mėrgim, Prof. Samdhong Rinpoche-n, tė u bėjė njė apel tė gjithė simpatizuesve tė ēėshtjes tibetane nė botė, qė tė pezullojnė manifestimet e protestės kundėr autoriteteve kineze me rastin e vizitave tė tyre zyrtare nė botėn e jashtme. Njė gjendje e re, pra, e cila natyrisht se nuk i fshin vlerėsimet tona sipas tė cilave organizimi nė kėto vitet e fundit tė njė satyagraha-je botėrore pėr lirinė dhe ēlirimin e Tibetit, dmth. organizimi i njė nismeje jo tė dhunshme me pjesėmarrjen e dhjetra mijėra vetave do tė mund tė kishte krijuar njė marrėdhėnie tė ndryshme midis lidershipit tibetan nė mėrgim dhe autoriteteve tė Pekinit, e pra njė pikėnisje mė tė mirė pėr tė pėrballuar negocjatat mbi tė ardhmen e Tibetit. Megjithatė, nuk mund tė qajmė tė kaluarėn, gabimet e njėrit dhe tė tjetrit, duke pėrfshirė kėtu edhe gabimet tona. Duhet tė mbajmė parasysh kėtė realitet tė ri. Pika e dytė: fronti i betejave civile. Falė me gjithė tė ngjarė edhe fuqisė sė reagimeve ndėrkomėtare qė u ngritėn nė kohėn e duhur, mund tė pėrmendim edhe njė arritje tjetėr tė rėndėsishme, dmth. lirimin pas njė muaji burgim tė Wan Yandai-t, liderit tė lėvizjes pėr luftėn e SIDA-a dhe kundėr skandalit tė transfuzioneve tė gjakut tė provincėn e Henan-it. Pika e tretė: demokratizimi nė shkallė vendore. Procesi i reformave me qėllim demokratizimin e institucioneve vendore, proces i vėshtirė edhe pėr shkak tė pėrmasave tė Kinės, ngjan se ka parė njė zbutje tė veprimeve “ndreqėse” (manipulimeve) tė rezultateve tė zgjedhjeve, kur kėto nuk pėrkonin me dėshirat e Partisė Komuniste Kineze. Nė lokalitete tė ndryshme u zgjodhėn kryebashkiakė ose u caktuan pėr pėrgjegjėsi tė tjera personalitete qė vijnė hapur nga jashtė Partisė Komuniste. Pika e katėrtė: ēėshtja sociale. Megjithėse edhe nė kėtė rast disponojmė lajme disa herė kontradiktore, nė reagimet e autoriteteve kineze ndaj numrit gjithnjė e mė tė madh tė konflikteve sociale mund tė parandjejmė njėfarė ndryshimi, njė pėrdorim mė tė shpėsht tė dialogut, tė traktativės, qė disa herė vazdhon tė shoqėrohet me arrestime afatmesme dhe afatshkurtra, por jo mė si mė parė automatikisht me dėnime tė rėnda me burgim ose kamp pune. Pika e pestė: ndryshimi nė nivelet e larta tė pushtetit. Hu Jiantao-ja bėhet shef i PKK nė muajn nėntor, President i Republikės nė pėrfundim tė sesionit tė ardhshėm tė Asamblesė sė Popullit, nė muajn mars 2003. Jiang Zemin-i mėnjanohet, ithtarėt e tij brenda Komiteti Qendror nuk janė nė gjendje tė bllokojnė Hu Jintao-n. Porta e reformave hapet. b) shoqėria lėviz por gjithēka mbetet e patundur nė sferat e pushtetit . Pika e parė: Tibeti, 3 vite tė tjera tė ngadhnjyera pėr lidershipin kinez. Me gatishmėrinė krejt tė papėrcaktuar tė treguar ndaj Dalai Lamės, lidershipi kinez arrin tė vėrė nė heshtje tė vetmen ēėshtje qė ende ia del tė mobilizojė nė kryeqytetet perėndimore opinionin shoqėror dhe midiat, me manifestime dhe nisma qė turbullojnė ēdo vizitė tė autoriteteve mė tė larta kineze jashtė vendit, duke filluar nga vizita qė Jiang Zemin-i do tė duhet tė bėjė nė SHBA javėt e ardhshme. Nga ana e tyre, autoritetet kineze nuk e kanė fare ndėr mend t’i japin Tibetit njė status autonomie reale, tė krahasueshėm me atė tė Hong Kong-ut ose tė Makao-s. Ato vetėm sa duanė tė ngadhnjejnė kohė, qw tė shpien deri nė fund politikėn e tyre tė zhvendosjes sė popullsisė e pra tė plotėsojnė procesin, qė tashmė ėshtė nė njė fazė shumė tė pėrparuar, tė kinezizimit tė Tibetit dhe tė emargjinimit/getizimit tė popullsisė tibetane. Se qėndrimi i ri i autoriteteve kineze ndaj ēėshtjes tibetane ka karakter thjesht kozmetik e provon edhe fakti se nė ndėrkohė po fuqizohet edhe mė tej shtypja e Uighurėve dhe e Mongolėve jugorė. Ėshtė qartė e vėshtirė tė kuptosh sepse nė njė kontekst tė tillė lidershipi tibetan nė mėrgim ka pranuar tė nisė njė dialog mbi baza tė tilla. Mos vallė nga lodhja. A mos vallė pėr tė shpėtuar, nė ndėrkohė, siē thuhet nė disa dokumente tė qeverisė tibetane nė mėrgim, pasurinė mjedisore tė Tibetit, qė kėrcėnohet rėndė nga njė politikė kineze qė e ka bėrė Tibetin arkė tė mirėfilltė tė plehrave tė tė gjithė Kinės? Ose pėr t’i dhėnė njė diēka njė opinioni shoqėror tibetan - si nė mėrgim ashtu edhe nė Tibet - pas 40 vjetėsh pėrpjekjesh tė kota? Pika e dytė: fronti i betejave civile. Vetėm serioziteti i ēėshtjes sė SIDAs dhe fuqia e protestave ndėrkombėtare i kanė bindur autoritetet kineze qė tė lironin liderin Wan Yanhai. Nuk ka ndryshim strukturor nė menyrėn se si trajtohen kėrkesat qė ngrihen nga njė shoqėri civile mė e ndėrgjegjshme, e vendosur ,dhe guzimshme. Nuk ka ndryshime legjizlative, nuk ka pėrmirėsime nė respektimin e rregullave dhe tė procedurave, pra nė implementimin e shtetit tė sė drejtės. Ndryshimi varet pjesėrisht nga koniunktura (rėndėsia e afateve politike tė muajve tė ardhshėm si Kongresi i PKK-sė, Asambleja e Popullit, ) dhe pjesėrisht mund t’i pėrgjigjet daljes sė pah tė njė forme tė re tė komunizmit, tė cilėn Yves Chevrier-i e quan “communisme distendu”, ku kontrolli nga larg merr vendin e sundimit tė palatuar, ku, sipas Frédérik Bobin-it, shteti-parti, pasi e provoi parrezikshmėrinė e tyre, u lė organizatave tė shoqėrisė civile detyrėn “pėr tė rikrijuar lidhjen shoqėrore, pėr tė kryer detyra sociale qė nuk sigurohen mė nga shteti-parti”. Pika e tretė: demokratizimi nė shkallė vendore. Nga njė lexim i vėmendshėm i tė ashtuquajturit proces tė demokratizimin nė shkallė vendore, del se ky proces ėshtė shumė mė i zbehur. Nė tėrėsinė e tij, autoritetet e partisė arritėn tė mbajnė kontrollin, megjithėse nė disa raste u detyruan tė jetėsojnė veprime kozmetike. Pika e katėrtė: ēėshtja sociale. Lėvizjet e protestės sociale nuk arrijnė tė gjejnė momente bashkimi. Sindikatat zyrtare dhe autoritetet e tjera arrijnė tė ndalojnė lindjen e ēfarėdo organizate sindikale tjetėr, duke jetėsuar njė shtypje aq pėrzgjedhėse sa edhe efikase. Pika e pestė: ndryshimi nė bordin e partisė. Hu Jintao-ja bėhet shef i PKK-sė nė muajn nėntor dhe Jiang zemin-i kryetar i Komisionit ushtarak. Nė Komitetin Qendror, njerėzit e Jiang Zemin-it janė nė gjendje tė bllokojnė ēfarėdo nisme tė shefit tė ri tė partisė. Nė muajn mars, Asambleja e Popullit zgjedh president tė Republikės njė njeri tė Jang Zemini-it. Pra, hapet njė sezon amullie. Status kuo-ja mbretėron gjithkund. Porta e reformave mbyllet. Pėrpara kėtyre dy skenareve tė kundėrta dhe me dhjetrave kombinimeve tė tjera tė mundshme, rreziku do tė ishte qė tė bėhemi robėr tė tyre, pra tė paralizohemi. Pėrkundrazi, roli ose mos-roli i mundshėm pėr njė organizatė si Partia Radikale Transnacionale do tė duhejė tė jetė, sipas meje, qė tė krijojė vende, raste dialogu, pėr sa brenda dhe jashtė Kinės duanė tė pėrsjatin dhe tė konceptojnė zjidhje qė tė mund tė bėjnė tėrėsinė e shopqėrisė kineze tė hedhė hapa konkrete nė drejtim tė demokracisė dhe, ēka ėshtė edhe mė e rėndėsishme, tė shtetit tė sė drejtės. Sipas meje, ēėshtja e madhe e Kinės sė sotme ėshtė qė tė kuptojė se si mund tė pėrfshihen nė tė drejtėn arritjet e luftrave nga mė tė ndyshme pėr tė drejtat civile, sociale dhe mjedisore. Duke hapur - sikurse uronte Roberto Ēiēomesere - disa kanale dialogu me disa personalitete kineze si brenda ose pėrreth klasės drejtuese tė tanishme ashtu edhe jashtė saj, por duke e berė kėtė mbi bazėn e propozimeve dhe objektivave pėr pėrsjatje dhe veprim shumė tė sakta, duke pėrballuar tė gjitha ēėshtjet pa tabu, duke filluar nga ēėshtjet e SIDAs, tė Turkmenistanit lindor, tė Mongolisė Jugore, tė lirisė fetare, tė ēėshtjeve sociale dhe sindikale. Njė pėrqasje qė, sikurse theksoi me tė drejtė Marino Busdachin-i, vėshtirė se mund tė ēojė nė futjen tonė tė drejtėpėrdrejt nė realitetin kinez, me njė prani tonėn nė vend, siē e patėm konceptuar dhe realizuar nė gjysmėn e dytė tė viteve ’80 nė Evropėn qendrore dhe lindore si dhe nė ish-perandorinė sovjetike. Njė impostim i tillė do tė pėrbėnte pa dyshim njė ndryshim nė pėrqasjen tonė ndaj ēėshtjes Kinė, ndryshim qė do tė na detyrojė tė shumėfishojmė bashkėbiseduesit tanė, pa iu trembur marrjes pėrsipėr tė rreziqeve. Pėr kėtė do tė jetė shumė e rėndėsishme sa do tė mund tė na thonė miqtė tanė kinezė ose sinologė, si Wei Jingsheng-u, Cai Chongėo-ja, Mari Holcmsan-i, miqtė tanė uighurė, duke filluar nga Enver Kan-i dhe Erkin Alptekin-i, miqtė Mongolė ose tė Falun Gong-ve, . 2. Gjendja e Azisė jug-lindore Gjendja ėshtė krejt ndryshe pėr sa i pėrket Azisė jug-lindore. Megjithėse kemi tė bėjmė me realitete qė ndryshojnė thellė nga njėra tjetra. Birmania e gjeneralėve ngjan se, ndonėse ngadalė, don tė presė urat me tė kaluarėn e afėrt tė karakterizuar mė parė nga njė shtypje e egėr dhe mė pas nga njė amulli e zymtė; Tailanda ngjan se nė pėrgjithėsi po e vazdhon rrugėn e konsolidimit tė demokracisė; Kamboxhinė mund ta quajmė “gjysėm-demokratike”, me partinė e Hun Sen-it nė pushtet, ish-e strehuar nė Hanoi dhe e rikthyer nė Phnom Penh me “ēlirimtarėt vietnamezė”, trashgimtare e partisė komuniste, sot shumė e fuqishme, megjithėse ka pėrballė njė opozitė mjaft tė fort, veēanerisht nė partinė e Sam Rainsy-i dhe, pak mė tė zbehur, nė partinė e Norodom Ranariddih-ut. Megjithatė, kemi njė gjendje shumė tė hidhur dhe tė rėndė nė Vjetnam, tė cilėn mund ta pėrshkruajmė shkurt me deklaratat kuptimplota tė dhėna nga Kryeministri Van Khay nė pėrfundim tė vizitės zyrtare qė ai bėri para disa javėsh pranė institucioneve tė BE-sė nė Bruksel. Nė konferencėn pėr shtyp tė dhėnė nė pėrfundim tė vizitės, bashkė me Kryetarin e Komisionit Evropian, Romano Prodi, Van Khay deshi tė ripohoi se “ata” ishin fitmtarėt e pra s’kishin arsye pėr tė pranuar propozime ose kėrkesa qė tė u bėhėshin nga Bashkėsia ndėrkombėtare nė pėrgjithhėsi dhe nga BE-ja nė veēantėi. E pra, gjendja e brendshme tashmė njihet mirė: shtypje e egėr e pakicake etnike, nė menyrė tė veēantė e Montanjardėve tė Vietnamit, e Hmong-ve tė Laosit tė afėrt, ku, pėr arsye qė kuptohen, gjendja pėr sa i pėrket respektimit tė tė drejtave themelore ėshtė poajo e Vjetnamit, nėse jo edhe mė e keqe, meqėnėse pėr nga zelli Kinsligėt e Vientianes ua kalojnė mjeshtėrve tė Hanoit. Ē’tė bėjmė? Lidhur me kėtė, kemi arritur disa pėrparime tė rėndėsishme, tė cilat duhet tė fuqizohen edhe mė tej. Nė veēanti, duke u nisur nga idetė dhe propozimet qė dolėn gjatė konferencės “Azi jug-lindore: demokracia e mohuar, liritė e masakruara: gjendja nė Birmani, Kamboxhi, Laos,Tailandė dhe Vietnam), duhen zhvilluar sinergjitė midis lėvizjeve tė ndryshme qė luftojnė pėr demokracinė dhe lirinė nė pesė vendet e pėrmendura dhe qė patėn njė moment tė parė zbatimi militant me rastin e ditės pėr Vjetnamin tė 21 shtatorit, tė kaluar. Njė provė tė dytė tė kėsaj konvergjence energjish do tė duehjė ta shohim mė datėn 26 tetor, me manifestimet qė do tė mbahen nė Bruksel, Kanberra, Moskė, Paris dhe Uashington pėr “lirinė, demokracinė dhe ripajtimin nė Laos”, si dhe pėr lirimin e tė pesėve tė Vientianes, Thongpaseuth Keuakoun, Seng-Aloun Phengphanh, Kamphouvieng Sisa-At, Bouvanh Chanmanivong, Kéochay, me rastin e trevjetorit tė manifesitmit tė 26 tetorit 1999. Ehe duke u nisur nga pėrfundimet e Konferencės sė Brukselit, do tė duhejė tė zhvillohet ideja pėr tė organizuar njė lėvizje pėr integrimin demokratik tė Jug-Lindjes aziatike sipas modelit tė integrimit evropian, duke forcuar ose fuqizuar kontaktet nė Tailandė dhe Kamboxhi, si dhe nė diasporat e nė opozitat e Vietnamit, Laosit dhe Birmanisė, duke i prerė urat edhe me logjinė e ASEAN-it. Do tė duhejė tė zhvillohet me urgjencėn mė tė madhe, sikurse ishte vendosur nė pėrfundim tė Konferencės sė Brukselit, njė studim dhe njė analizė kritike mbi llojin e marrėdhėnieve ekzistuese midis BE-sė dhe shteteve anėtare tė tij nė njėrėn anė dhe Vietnamit, Laosit dhe Birmanisė nė anėn tjetėr, si dhe mbi rolin qė ky lloj marrėdhėniesh ka nė mbajtjen ose fuqizimin e klasave drejtuese antidemokratike nė pushtet nė vendet nė fjalė. Mirėpo, duke mbajtur parasysh mbylljen e regjimeve vietnamez dhe laosian, duhet fuqizuar trysnia si drejtėprėdrejt mbi kėto regjime ashtu edhe mbi qeveritė perėndimore, duke u nisur nga ēėshtjet e fushave tė pėrqėndrimit, tė torturės, tė burgosjes sė liderėve fetarė (I nderuari Thich Huyen Quang, I Nderuari Thich Quang Do, At Van Ly nė Vietnam), tė shtypjes sė pakicave etnike (Montanjardė, Degar, Ma, Koho, Chill, Jarai, Muong, Banhar, Sedang, Dao, Ede nė Vietnam, Hmong nė Laos), duke shumėfishuar nismat brenda OKB-sė – si ajo e jetėsuar verėn e kaluar nė Gjenevė pėrpara Komitetit tė OKB-sė pėr tė drejtat e njeriut nga Que Me-a: veprim pėr demokracinė nė Vietnam, dhe, nė masė mė tė vogėl, nga PRT-ja – si dhe nismat parlamentare dhe militante me parullėn “Liri, Demokraci dhe Ripajtim kombėtar”. Nė njė klimė nė tė cilėn shumė nė Laos dhe nė Vietnam, mes autoriteteve por edhe mes qarqeve tė disidentėve, dhe nė bashkėsitė e rėndėsishme tė diasporės laosiane dhe vietnameze, akoma ngrejnė lart kundėrvėniet e viteve ’70, kundėrvėnien midis Veriut dhe Jugut tė Vietnamit, midis Laosianėve qė ndihen pėrsėri tė pushtuar dhe Vietnamezėve qė i fshehin vetėvetes pushtimin e Laosit nga ana e vendit tė tyre, ėshtė e rėndėsishme qė tė konceptohen vende pėr dialog ku tė mund pėrballohen dhe tė diskutohen kėto arsye ndarjeje dhe inati dhe, falė nismave tė pėrbashkėta, tė kapėrcehen gradualisht. Jo e fundit, duke mbajtur parasysh arsyet e mundjes sė kėtij viti, nė kuadrin e procedurės sė buxhetit tė BE-sė do tė duhejė tė pėrgatisim pėr vitin e ardhshėm njė luftė tė mirėfilltė pėr vėnien nė rezervė tė fondeve tė caktuara pėr Laosin dhe Vietnamin. 3. Ēėshtja e Dėnimit me vdekje nė Azi Nė kuadrin e luftės sonė tė pėrgjithshme pėr shpalljen e njė moratorjumi tė pėrbotshėm tė ekzekutimeve tė dėnimeve me vdekje, por edhe nė kontekstin e betejės sė re qė po nisim pėr krijimin e njė Organizate Botėrore tė Demokracive (OBD), do tė ishte thelbėsore qė tė caktojmė si pėrparėsi shpalljen e moratorjumeve tė ekzekutimeve nė tė pesė vendet aziatike ku demokracia ka rrėnjė mė tė thellė: Japonia, Tailanda, India, Korea e Jugut dhe Taivani. Ky do tė ishte edhe rasti i volitshėm pėr fuqizimin e kontakteve tė pakta qė kemi nė Japoni, Tailandė dhe Kore tė Jugut, pėr shumėfishimin e tyre si dhe pėr tė afirmuar, edhe nė aspketin e angazhimit tonė politik dhe partiak, atė parimin e “diskriminimit pozitiv” ndaj Shteteve demokratike – dmth. parimin e marrėveshjeve politike dhe ekonomike tė privilegjuara midis Vendeve demokratike qė - unė jam thellė i bindur pėr kėtė - duhet tė afirmohet edhe nė marrėdhėniet mes Shteteve, si nė nivelin dypalėsh ashtu edhe nė atė shumėpalėsh. 4. Porta e Azisė Qė tė flasim. e mbi tė gjitha. qė tė duamė tė veprojmė nė Evropė ose nė vendet demokratike pėr lirinė dhe demokracinė nė Azi na jep njė arsye mė tepėr pėr tė menduar dhe tė vepruar pėr demokracinė dhe lirinė nė njė rajon qė pėrbėn “portėn” e Azisė: Kaukazi. Njė rajon i Evropės i pėrfshirė nė Kėshillin e Evropės, si nė pjesėn e tij jugore (Armenia, Azerbaixhani, Gjeorgjia) ashtu edhe nė pjesėn e tij veriore, duke pėrfshirė kėtu edhe pjesėt e tij akoma tė kolonizuara, si Ēeēenia, pėr shkak tė pėrfshirjes sė Federatės Ruse nė Kėshillin e Evropės. Se Federata Ruse ėshtė anėtare me tė drejta tė plota e Kėshillit tė Evropės ėshtė njė saktėsim i rėndėsishėm, qė megjithatė shpesh herė dhe jo rastėsisht heshtet. Sikurse dje me Bosnjėn, Kroacinė ose Kosovėn – copa tė Evropės qė iu nėnshtruan barbarizmit pėr shkak tė shpėrthimit tė luftės sė dashur nga Diktatori Milosheviq, falė edhe bashkėpunimit – tė pakten pėr mosveprim – tė jo pak demokracive evropiane, prapė njė copė Evrope po i nėnshtrohet qė prej disa vjetėsh njė genocidi tė mirėfilltė. Sigurisht se nuk mund tė pėrjashtohen nga ēdo pėrgjegjėsi Ēeēenėt, tė cilėt pas ratifikimit tė marrėveshjeve pėr paqe Lebed-Maskhadov tė vitit 1996, nuk arritėn tė krijojnė institucione tė qėndrueshme, nė gjendje tė neutralizojnė fraksione, klane, zotėrinj tė luftės, mafje. Por kush mund tė pohojė sot se Kremlini, me mjete mjaft tė ndryshme nuk po pėrballet edhe sot e kėsaj dite mė kėtė lloj ēėshtjesh jo vetėm nė Ēeēeni. por nė tėrėsinė e territorit tė Federatės Ruse? Njė marrėveshje e re pėr paqen midis Federatės Ruse dhe Republikės sė Ēeēenisė do tė mund tė plotėsojė nevojat e njė perjudhe tranzicioni, me ngritjen e njė administrate ndėrkombėtare ad interim tė pajisur me mjetet e nevojshme pėr tė krijuar stuktura shtetėrore nė gjendje tė garantojnė demokraci dhe shtet tė sė drejtės dhe tė neutralizojnė pushtetin e ish-zotėrinjve tė luftės dhe tė mafjeve qė u ushqyen nga lufta. Kjo qe e mundur pėr Timorin Lindor dhe pėr Kosovės. Nuk ka arsye qė tė mos jetė e mundur edhe pėr Ēeēeninė. Nėse, pėrkundrazi, i rikthehemi tė tashmes, nesė pėrpiqemi tė kuptojmė shkaqet e genocidit nė vazdhim, njė pėrfundim imponohet: lufta nė Ēeēeni ėshtė, nė thelb, prodhimi i luftrave pėr pushtet midis fraksioneve tė ndryshme tė klasave drejtuese ruse. Vėtė ato luftra pėr pushtetin qė Perėndimi – dhe Evropa nė radhė tė parė –nuk duanė tė shohin nė emėr tė mbrojtejs sė “stabilitetit” tė Rusisė dhe tė ndonjė interesi ekonomik (nė sektorin e energjisė, nė veēanti). Edhe nė qoftė se do tė ishim ne tė vetmit qė e thonė, mes sarkazamve tė tė shumtėve, besoj se sot duhet tė themi, sikurse e thoshim pėr Bosnjėn, se “Evropa vdes ose rilindet nė Grozni”. Nga menyra se si Ervropa dhe i tėrė Perėndimi do tė pėrballojnė ēėshtjen e Ēeēenisė, varet jo me pak se e ardhmja (demokratike) e Rusisė, e ardhmja e Gjeorgjisė dhe e tė gjithė rajonit tė Kaukazit Jugor, fati i popullit ēeēen tė sfilitur, por edhe vetė ekzistenca e njė Evrope politike. Ėshtė fjala, pra, pėr shpirtin rus, dhe, varėsisht, pėr shpirtin evropian. E ardhmja e Kaukazit, ashtu si edhe, megjithėse me nuanca tė ndryshme, e ardhmja e Ballkanit ose e Evropės jug-lindore varen nga perspektiva evropiane qė BE-ja do tė dijė ose tė mos tė dijė tė u japė. Politika e tanishme e BE-sė, e cila mbėshtetet nė thelb te emergjinimi poliitk dhe ekonomik i kėtyre dy rajoneve strategjike tė Evropės – emargjinim i fshehur prapa politikave mė pak a mė shumė tė mėdha dhe spektakulare tė stabilizmit ushtarak dhe tė bashkėpunimit tė burokratizuar, siē po ndodh nė Ballkan – nuk bėn tjetėr veē qė tė pėrfshijė vendet e ketyre rajoneve nė rrethin vezak tė kriminelitetit, tė eksodit tė truve, tė trafiqeve, tė urrejtjeve rajonale ose nėnrajonale, faktorė, kėta, qė krijojnė atė klimė paqėndrueshmėrie qė ndalon ēdo lloji investimi qė tė mos jetė investim mafioz, Shpirti i Evropės u konfiskua nga njė lidership evropian – politik dhe gazetaresk – qė arriti ta bėjė zgjerimin e BE-sė ndaj dhjetė vendeve tė Evropės qendrore dhe lindore objektiv jopopullor, si dhe arriti ta ndajė kėtė objektiv nga pėrgjegjėsitė objektive tė vendeve perėndimore nė tragjedinė qė pati qenė e tyrja pėr mė shumė se 40 vjet. E, ēka ėshtė edhe mė e rėndė, ky lidership kaq i paaftė pėr tė “shitur” arsyet historike qė e benin zgjerimin detyrė tė BE-sė, nuk arriti as edhe tė bėjė tė kuptohet se zgjerimi ėshtė interes ekonomik objektiv pėr ne. Interesa ekonomike qė vlejnė edhe pėr njė vend si Turqia, bilanci tregtar i sė cilės qysh momentin e hyrjes nė fuqi tė Bashkimit doganor Turqi-BE anon prerazi nė favor tė BE-sė. Por, gjithsesi, Turqia, Romania dhe Bullgaria, tė pėrjashtuara nga vala e parė e anėtarėsimive nė BE, pėrfshihen nė listėn e vendeve kandidate pėr anėtarėsim. Pra, kanė para vetes njė perspektivė anėtarėsimi. Kjo pėrspektivė, ndonėse e lidhur me aftėsinė e vendit qė kandidon pėr tė pėrmbushur kriteret e caktuara pėr anėtarėsimin, deri mė tani iu mohua Kroacisė, Bosnjės sė sfilitur, Shqipėrisė, Maqedonisė, Serbisė-Malit tė Zi tė pas-Milosheviqit, si dhe, ėshtė e qartė , Gjeorgjisė qė pėson trysni tė rėnda nga Rusia, Azerbajzhanit, Armenisė dhe Moldavisė. BE-ja duhet tė nxjerrė kokėn jashtė rerės dhe tė pėrballojė ēėshtjen e anėtarėsimit tė Vendeve Evropiane tė Ballkanit dhe tė Kaukazit, tė cilat jane edhe vendet qė me gjithė tė ngajrė kanė mė shumė nevojė pėr kėtė anėtarėsim. Duhet t’i vėrė fund politikės sė tij tė mbėshtetur te parimi “ndaj qė tė mbretėroj”, duke propozuar pak a shumė nėn dorė trajtime tė ndryshme – sikurse po pėrpiqet tė bėjė me Kroacinė, sė cilės, nė menyrė jo zyrtare po i propozohet njė futje nė listėn e vendeve tė valės sė dytė tė anėtarėsimeve (bashkė me Bullgarinė, Romaninė dhe, kush mund ta dijė, Turqinė). Tė gjitha kėto vende duhet tė futen nė listėn e vendeve kandidate, megjithėse mbetet e qartė se anėtarėsimi i secilit prej tyre do tė bėhet kur ata tė pėrmbushin kriteret ekonomike (Acquis communautaire) dhe politike (kritere tė ashquajtura tė Kopenhagės). Ėshtė ky kuptimi i apelit tė bėrė nga Partia Radikale Transkombėtare dhe tashmė tė nėnshkruar nga 135 parlamentarė shqiptarė, armenė, kroatė, gjergjan dhe kosovarė. Teksti i Apelit Apel i parlamentarėve shqiptarė, armenė, azerė, bosnjakė, kroatė, gjeorgjanė, kosovarė, maqedonas, moldavianė, serbė-malazezė pėr pėrfshirjen e vendeve tė tyre nė listėn e vendeve kandidate pėr anėtarėsim nė BE. Anėtarėve tė Konventės Anėtarėve tė Kėshillit, tė Komisionit dhe tė Parlamentit Evropian. Bashkimi Evropian do tė pranojė brenda pak kohe dhjetė vende anėtare tė reja. Njė ngjarje historike, e cila, nga shumė aspekte, do tė thotė ripajtimin e Evropės me vetėveten, kapėrcimin e ndarjeve qė e lėnduan kaq mizorisht gjatė shekujve dhe, nė menyrė tė veēantė, nė shekullin e sapokaluar, pėrfundimin e njė procesi tė gjatė bashkimi tė nisur nga Etėrit themelues tė Bashkimit Evropian tė nesėrmen e luftės sė dytė botėrore. Cili, nė fakt, mund tė harrojė se mė pak se para 15 vjetėsh, miqtė tanė polakė, ēekė, hungarezė, jetonin akoma nėn shtypjen e njė tiranie tė dyfishtė, diktatoriale dhe imperialiste! E cili mund tė mohojė rėndėsinė e kėtij momenti dhe rėndėsinė qė perspektiva e ardhjes sė kėtij momenti ka patur nė kėto vende gjatė viteve shpesh herė tė vėshtira qė i erdhėn pas rėnies sė perdes sė hekurt. Sigurisht jo ne. Ne qė pėrjetuam, si ata, tragjedinė e kėsaj tiranie tė dyfisht. Ne qė, si ata, pėrjetuam dhe po vazdhojmė tė pėrjetojmė vėshtirėsitė e pafund tė rindėrtimit. E edhe mė pak ata qė ndėr ne pėrjetuan tragjedinė e luftės, tė nesėrmen e rėnies sė murit. E megjithatė, ndėrsa ne tė gjithė, sot, po punojmė rėndė dhe nė mes tė njėmjė veshtirėsive pėr rrėnjosjen e lirisė, tė demokracisė dhe tė Shtetit tė se Drejtės nė vendet tona, Evropa po vazdhon tė na mbajė anės, tė na pėrjashtojė nga procesi i vėrtetė i bashkimit evropian. Sikur tė mos ishim edhe ne Evropianė ose tė ishin Evropan tė kategorisė sė dytė, tė padenjė pėr tė marrė pjesė plotėsisht nė jetėn institucionale dhe politike tė Bashkimit Evropian. Nuk ju kėkrojmė asgjė tjetėr, veē qė tė na njihni si Evropianė, siē jemi. Nuk ju kėrkojmė tjetėr, veē qė tė pranoni qė vendet tona tė pėrfshihen, ashtu si vendet e tjera tė Evropės qendrore dhe lindore, nė listėn e vendeve qė kandidojnė pėr anėtarėsim nė BE. Nuk ju kėrkojmė tjetėr, veē qė tė mund tė pėrfitojmė, si kėto vende tė tjera, nga ky atu i jashtėzakonshėm qė ėshtė njė perspektivė e qartė pėr tė u anėtarėsuar nė BE brenda njė afati tė caktuar. Dimė se anėtarėsimi i secilit prej vendeve tona do tė varet nga aftėsia e tij pėr tė pėrmbushur kriteret politike tė ashtuquajtura tė Kopenhagės si dhe kriteret ekonomike tė caktuara nga Traktatet dhe nga “Acquis Comminautaire”-i. Pra nuk ju kėrkojmė ndonjė trajtim tė favorshėm, ndonjė privilegj: ju kėkrojmė vetėm qė tė mund tė punojmė pėr arritjen e kėtij qėllimi themelor. Liria e qarkullimit tė personave midis Rusisė dhe Bashkimit Evropian. Mirėpo, Bashkimi duhet edhe tė konceptojė njė politikė krejt tė ndryshme pėr sa i pėrket Rusisė: nė vend qė ta shikojė lirinė e qarkullimit tė popullatės ruse tė Kaliningradit nga vrima e ēelėsit, ai do tė mund tė pranonte propozimin e bėrė nga Presidenti Putin nė muajn gusht tė kaluar, pėr tė krijuar njė hapėsirė tė pėrbashkėt qarkullimi tė lirė tė personave midis tė gjithė Federatės ruse dhe Bashkimit Evropian, duke hequr regjimin e vizave. Ky do tė ishte njė gjest qė mė shumė se ēdo projekt tjetėr bashkėpunimi do tė jepte masėn e vullnetit konkret tė BE-sė pėr tė nisur njė partneritet strategjik midis dy pjesėve tė kontinentit evropian, si dhe do tė ishte edhe njė pėrgjigje konkrete ndaj mungesės sė krahėve tė punės nga e cila Evropa do tė vuajė qė nga vitet 2006-2007, kur “piramida e moshave” do tė kthehet kokėposhtė, dmth kur numri i personave qė dalin nga bota e punės do tė ia kalojė numrit tė personave qė futen. Nuk kam asnjė dyshim qė mbi bazėn e njė projekti me njė rėndėsi tė tillė, Bashkimi do tė kishte fuqinė pėr tė kėrkuar – dhe tė fituar – ka kundėrpala ruse ndryshime rrėnjėsore, duke filluar nga dekolonizimi i Republikės ēeēene e deri te ngritja e njė agjencie tė pėrbashkėt pėr riciklimin e materjaleve bėrthamorė pėr luftė dhe jo aktualisht tė braktisura nė zona tė ndryshme tė Federatės ruse, qė nga krijimi i garancive pėr investimet e deri te njė respektim i tė drejtave themelore tė pajtueshėm mė normat evropiane. 5. Voice of Europe Flitet shumė pėr “parandalim tė konflikteve”, mė pak pėr afirmim tė demokracisė dhe tė Shtetit tė sė Drejtės si mjet kryesor – megjithėse jo gjithėmonė i mjaftueshėm – pėr tė parandaluar konfliktet. Akoma mė pak flitet pėr rėndėsinė qė ka informacioni nė vendet antidemokratike pėr afirmimin e kėtyre parimeve. Duke mbajtur parasysh kėtė, deputetėt radikalė pranė Parlamentit Evropian arritėn tė fusin nė buxhetin 2002 tė Bashkimit njė zė “Radio Free Europe”, dmth. kėrkesėn drejtuar Komisionit Evropian pėr tė krijuar njė radio evropiane qė tė realizojė dhe tė japė programe radiofonike drejt atyrė vendeve autoritare ose diktatoriale nė gjuhėn ose gjuhėt e vendit. Me njė serė nismash - parlamentare dhe jo – gjatė kėtij viti jemi pėrpjekur tė shtyjmė Komisionin qė tė plotėsojė kėtė kėrkesė tė Parlamentit Evropian. Me pretekste, Komisioni e refuzojė pėrmbushjen e kėrkesės dhe nuk e rifuti kėtė zė nė projektbuxhetin 2003. E pėr fat keq, amendamenti i deputetėve radikalė qė kėrkonte rifutjen e kėtij zėri u hodh poshtė nga Parlamenti Evropian. Megjithatė, nga ky qėllim nuk mund tė heqin dorė. Do tė duhet tė ndėrmarrim nisma tė tjera pėr tė nxitur Komisionin dhe Parlamentin qė krijimi i njė radioje tė tillė tė bėhet pėrparėsi nė bilancin 2004, i cili do tė propozohet pėr votim nė vjeshtėn e ardhshme. 6. Thellimi i ndėrtimit evropian: e domosdoshmja dhe e mundshmja. Duke folur pėr Azinė, duke folur pėr Portėn e Azisė, tashmė jemi nė pikė tė ēėshtjes evropiane, tė ēėshtjes sė Bashkimit Evropian, tė evoluimit tė tij e prandaj edhe tė momentit politik dhe institucional tė pėrfaqėsuar nga Konventa pėr reformėn e Traktateve dhe nga Konferenca Ndėrqeveritare qė do t’i vijė pas. Siē kemi mundur tė shohim vazdhimisht gjatė kėtyre 6, 7 vjetėve tė fundit, Kėshilli Evropian dhe Komisioni Evropian, pjesa mė e madhe e Qeverive tė Shteteve anėtare kanė ndjekur ndaj Azisė njė politikė tė quajtur, pėr sa i pėrket Kinės, “tė dialogut kritik” (dhe i njėjti cilėsim do tė vlente edhe pėr tėrėsinė e Vendeve tė tjera antidemokratike tė Azisė). Kjo politikė nuk ēoi nė asnjė ndryshim nė drejtim tė rrėnjėsimit tė demokracisė dhe tė Shtetit tė sė Drejtės nė ato Vende. Tė kundėrtėn, nė pjesėn mė tė madhe tė kėtyre vendeve gjendja e tė drejtave themelore u pėrkeqėsua. Duhet theksuar edhe se kjo politikė u ēua pėrpara nė kundėrshtim me kėrkesat e qarta tė Parlamentit Evropian, tė shumė partive ose lėvizjeve politike, tė organizatave dhe shoqatave pėr mbrojtjen e tė drejtave tė njeriut, qė i kėrkonin BE-sė qė tė ndėrhyjė energjikisht jo vetėm pėr tė zgjidhur kėtė ose atė ēėshtje shkeljeje tė rėndė tė tė drejtave themelore, por pėr tė mbėshtetur nė menyrė jo tė dykuptimtė demokratizimin e kėtyre vendeve. Nuk ka as dyshimin mė tė voglėl qė kėto institucione, kėta pėrgjegjės politikė do tė nxitohen tė rivendikojnė atėsinė e ndryshimeve, nė qoftė se do tė kėtė ndryshime nė republikėn Popullore Kineze ose nė ndonjė vend tjetėr qė sot qeveriset nga njė regjim diktatorial, autoritat ose totalitar. Nuk u sollėn ndryshe nė vitin 1989, duke rivendikuar pėr vetėveten rėnien e regjimit sovjetik, kur pėr 70 vjet e deri nė ditėn mė parė, kishin negocjuar gjithēka dhe mbi gjithēka me oligarkinė e Kremlinit. Jemi tė mėsuar, tė pėrgatitur e pra gati tė dėgjojmė edhe kėto budallallėqe. Mirėpo, nėse problemi ėshtė nė radhė tė parė politik, dmth. i lidhur me vullnetin politik, ai ėshtė edhe problem institucional. Nė fakt, struktura institucionale e tanishme e BE-sė ėshtė njė nxitje pėr mos-marrjen pėrsipėr tė pėrgjegjėsive kolektive dhe pėr promovimin e interesave kombėtare. Sepse mekanizmat vendimore nė fushėn e politikės sė jashtme janė tė llojit ndėrqeveritar, lejojnė gjithėmonė njė Shtet tė ua pėrcjellė pėrgjegjėsitė shteteve tė tjera, ose njė institucioni tjetėr tė BE-sė, ose faktit se politika e pėrbashkėt tė detyron tė pranosh ndonjė kompromis. Sot, faktikisht, kemi 16 jo-politika tė jashtme: njė jo-politikė nga secilinVend anėtar (nesėr do tė jenė 25) plus njė jo-politikė tė jashtme tė pėrbashkėt, Njė realitet qė autoritetet e Vendeve tė treta, veēanerisht tė ayre mė antidemokratike, kuptuan deri edhe mė mirė se ekspertėt dhe vėzhguesit pėr punė evropiane dhe nga e cila shpesh arrijnė tė nxjerrin jo pak perfitime politike, diplomatike dhe ekonomike. Konventa pėr reformėn e Traktateve e kryesur nga ish-presidenti i Republikės Franceze Valery Giscard d’Estaing, ka ndėr ambicjet e saj edhe qė tė pajisė Bashkimin me njė politikė tė jashtme evropiane tė denjė pėr kėtė emėr. Ambicje qė pėrfshihet nė ambicjen mė tė pėrgjithshme pėr tė pėrgatitur njė reformė qė ta bėjė Bashkimin me 25 anėtarė Bashkim nė gjendje tė pėrballojė me shpejtėsinė dhe efektshmėrinė e duhur sfidat politike tė mėdha, si tė brendshme ashtu edhe tė jashtme. Dhjetė muaj pas fillimit tė punimeve tė saj, tashmė po fillojnė tė dalin nė pah disa tregues pėr drejtimin qė disa “konventistė”, me kryetarin e tyre nė krye, dhe disa “konventistė-hije”, krerė Shtetesh ose Qeverish ose ministra tė punėve tė jashtme kanė ndėr mend tė marrin. Dhe ka arsye pėr tė qenė tė shqėtėsuar. Fosilizimi institucional i Bashkimit Pikė sė pari, reforma e hartuar nga Konventa, e cila pastaj do tė duhejė tė miratohet nga Konferenca ndėrqeveritare, nuk do tė jetė njė reformė “working progress”, me aspekte pozitive dhe aspekte mė pak pozitive ose bile edhe negative, ashtu siē jemi tė mėsuar me konferencat ndėrqeveriatre tė 15 vjetėve tė fundit. Pėr modalitetet e saj, por edhe pėr shkak tė vėshtirėsive tė mėtejshme qė do tė linden nga zgjerimi i BE-sė me pėrfshirjen e 10 Vendeve tė Evropės qendrore, drejtimi i dhėnė nga kjo reformė – e cila, e pėrmendim, do tė zėvendėsojė tė gjitha traktatet e mėparshme me njė traktat tė ri, do tė duhejė tė shėnojė pėr shumė vjet evoluimin institucional tė Bashkimit. Me fjalė tė tjera, rreziku ėshtė qė tė ndodhemi para njė procesi fosilizimi institucional tė Bashkimit Evropian. Rrjedhojat negative tė kėtij fosilizimi do tė jenė aq mė shumė tė rėndėsishme sa mė shumė qė struktura institucionale e zgjedhur nga Konventa, dhe e pranuar nga Konferenca ndėrqeveritare tė mos ketė dhėnė pėrgjigje tė kėnaqshme pėr disa – pak – ēėshtje themelore, tė cilat janė: ekuilibri midis institucioneve, funksionimi i institucioneve tė ndryshme dhe struktura institucionale mbi tė cilėn do tė themelohet politika e jashtme. Montesquieu, na ndihmo! Polemika midis federalistėve dhe “souverainetistes”, sovranitetistėve, e, mbi tė gjitha, menyra se si e pėrdorin kėtė politikė evropeistėt – pėr evropeistė kėtu cilėsojmė si “ndėrqeveritarėt” aq tė regjur sa tė kujdesshėm tė fshehin se ēfarė kanė ndėr mend, ashtu edhe “komunitaristėt e lumtur” – nuk na lėnė tė shpesojmė pėr mirė pėr sa i pėrket zgjidhjes qė do t’i jepet ēėshtjes sė vėrtetė, e vjetėr si Montesquieu-a dhe revolucioni amerikan, qė ėshtė ajo e ekuilibrit midis pushteteve, dmth. midis institucioneve tė ndryshme tė Bashkimit. Flijimi i paralajmėruar qė prej kohe i Komisionit Evropian – pėr tė cilin punuan dhe po vazdhojnė tė punojnė disa krerė Shtetesh dhe Qeverish, duke filluar nga spanjolli Aznar, nga francezi Chirak dhe nga Britaniku Blair, me kontributin e pavetėdijshėm po tė rėndėsishėm tė kryetarit Prodi dhe atė tė vetėdijshėm dhe aktiv tė kryetarit tė Konventės Giscard d’Estaing – tashmė ėshtė pothuajse i kryer. Ėshtė e vėrtetė se kėta mund tė mbėshteten te jo pak aleatė. Nė radhė tė parė te burokracitė e fuqishme tė ministrive tė jashtme tė 5 Vendeve tė mėdha. Teknostruktura tė mirėfillta, kėto burokraci, gjatė tė mė shumė se 40 vjetėve tė ndėrtimit evropian, kanė grumbulluar njė pushtet tė pamasė qė mbulon njė pjesė tė madhe tė kompetencave tė ministrive kombėtare tradicionale. Nga Brukseli dhe nga kryeqyteti pėrkatės, nė njė pazarllėk tė pėrhershėm, ato administrojnė njė merimagė tė pamasė intersash, nga tė cilėt nuk duanė tė heqin dorė. Nuk ėshtė fjala kėtu pėr tė mohuar ligjshmėrinė e kėtyre interesave. Ajo qė ėshtė me tė vėrtetė shqetėsuese ėshtė mungesa deri edhe e vetėdijes se kjo teknostrukturė evropiane ekziston dhe ka njė pushtet kaq tė madh, tė padiskutuar, tė pakontrolluar dhe tė pakontrollueshėm. Vėshtirė se mund tė flasėsh pėr kundėrpushtete, nesė nuk ke perceptimin e pushteteve ekzistuese. A ekziston njė rrugėdalje nga kjo prirje a-demokratike ose anti-demokratike? A ekzistojnė hapėsira pėr tė rikthyer Bashkimin Evropian nė shina demokratike, ku pushteteve tė u kundėvihen kundėrpushtete, ku kompetencat e institucioneve tė ndryshme tė jenė tė pėrcaktuara, tė pėrkufizuara, tė kontrolluara? Ėshtė, kjo, njė pyejtje e lidhur fort me temėn tonė, meqenėse nė fund tė fundit, kemi tė bėjmė me jo mė pak se jetėn e demokracisė, tė Shtetit tė sė Drejtės pėr qytetarėt e 15 Vendeve-anėtare sot, 25 Vendeve-anėtare nesėr. Sidoqoftė, rrugėdalja nga kjo prirje thellėsisht negative, tashmė kaq e rrėnjosur nė ndėrgjegjet e atyre qė qeverisin (por edhe tė atyre qė qeverisen), ėshtė shumė e ngushtė. Unė kam bindjen e thellė se shpėtimi i Bashkimit - dmth. i njė Bashkimi demokratik - kalon hic et nunc - kėtu dhe tani - pėrmes shpėtimit tė Komisionit. Dhe tė shpėtosh Komisionin do tė thotė tė shpėtosh atė mekanizėm qė e bėnte Komisionin vend ku vihen nė veprim, implementohen, realizohen politikat e Bashkimit ashtu siē i miratoi Kėshilli dhe, qė kur ekziston dhe qė kur ekziston bashkė-vendimmarrja, nga parlamenti Evropian. Me shpikjen, nė Traktatin e Maastrihtit tė shtyllės sė dytė dhe tė tretė u ēel njė mekanizėm me shenjė rrėnjėsisht tė kundėrt, i cili i hoqi Komisionit kėtė rol tė tijnė thelbėsor prej nxitėsi dhe dorėzani tė interesit evropian dhe e zėvendėsoi me njė mekanikė institucionale qė pėrkrah jo mė mbizotėrimin e interesave evropiane, por tė ndėrmjetėsimeve midis interesave kombėtare. Nėse kjo analizė ėshtė e saktė, ēdo ndryshim i mėtejshėm i strukturės sė Bashkimit qė tė theksojė mė tej kėtė mekanizėm tė ri nė dėm tė mekanizmit fillimor qė e shihte Komisionin si vendi ku bėhej interesi evropian, rrezikon tė bėhet njė pikė moskthimi. Terrenet mbi tė cilat do tė luhet (dhe tashmė po luhet) kjo betejė janė dy: terreni i “JAI”-t (Justice et Affares Intérieurs – Drejtėsi dhe Punė tė brendshme), politika e drejtėsisė dhe e punėve tė brendshme (e cila ka tė bėjė me lėndė qė tani janė kompetencė e ministrive tė Punėve tė brendshme dhe/ose tė Drejtėsisė) dhe terreni i politikės sė jashtme. E ndėr tė dyat, e dyta ėshtė sė tepėrmi ajo mė e rėndėsishmja si pėr aspektet fort simbolike qė e karakterizojnė ashtu edhe, sidomos, pėr faktin qė tashmė bėmė tė qartė se pikėrisht politika e jashtme ėshtė kulla e teknostrukturės evropiane. Paradoksalisht, vetėm nė pamja tė jashtme mund tė themi se beteja pėr afirmimin e njė politike tė jashtme tė vėrtetė tė Bashkimit ėshtė kusht i nevojshėm, pothuajse i mjaftueshėm, pėr tė shpėtuar tė ardhmen e procesit tė integrimit tė Evropės dhe se nga rigjallėrimi i procesit tė integrimit evropian me lindjen e njė politike tė jashtme tė vėrtetė evropiane, do tė varet, po nuk u kėnaqėn vetė me beteja dėshmie, mundėsia pėr tė bėrė luftra tė forta dhe fituese pėr afirmimin e demokracisė dhe tė lirisė gjithkund nė botė dhe, rrjedhimisht, edhe mundėsia pėr secilin qytetar ose pėr shoqatat e qytetarėve pėr tė jetuar si qytetar dhe jo si spektator i jetės politike tė vendit tė vetė, tė Bashkimit Evropian tė vetė. E domosdoshmja dhe e mundshmja Nė qoftė se, siē po pėrvijėzohet gjithnjė e mė qartė, kjo teknostrukturė evropiane ka arritur tė gjejė tek disa kryetarė tė rėndėsishėm Shtetesh e Qeverish, si edhe tek disa figura tė spikatura tė Konventės, mbėshtetės tė arėsyeve dhe interesave tė veta, ėshtė e nevojshme tė punohet pėr arritjen e njė kompromisi tė lartė qė, duke mbajtur parasysh lėkundjet e dikujt e interesat e dikujt tjetėr, tė arrijė jo vetėm tė ruajė parimet bazė tė demokracisė, por edhe tė fusė nė lėvizje njė mekanizėm tė virtytshėm qė brėnda disa vjetėsh tė mund tė shuajė druajtjet dhe tė lerė mėnjanė interesat qė sot konsiderohen si tė papajtueshme. Pra duhet gjetur njė pikė ekuilibri ndėrmjet Kėshillit dhe Komisionit duke zgjidhur disa, pak, nyje institucionale: atė tė sė ashtėquajturės “kryesi” tė Bashkimit dhe ato qė kanė lidhje me politikėn e jashtme, e para ndėr to ajo e njė figurė institucionale me detyrė zbatimin, implementim e saj. Si pėr tė gjitha kompetencat qė dalngadalė u bėnė kompetenca tė Bashkimit Evropian, ēelėsi i suksesit qe gati gjithnjė – me pėrjashtim tė ndjeshėm tė politikės bujqėsore – krijimi i mekanizmave dhe i periudhave te tranzicionit qė garantonin njė “komunitarizim” progresiv tė asaj politike e, si rrjedhojė, njė demokratizim tė proēedurave tė pėrcaktimit dhe zbatimit tė saj. Por, nė Traktatin e Maastricht-it, me futjen e shtyllės sė 2° dhe tė 3° qė kishin lidhje me politikėn e jashtme, me atė tė brėndshme dhe me tė drejtėsisė, u hoq dorė nga kjo proēedurė edhe nė bazė tė njė ideje – tė rreme – se nuk mund tė imagjinoheshin mekanizma “tranzitorė” nė njė fushė kaq delikate siē ėshtė politika e jashtme. Pikėrisht pėr kėtė arėsye u krijua njė figurė e posaēme institucionale, ajo e Pėrfaqėsuesit tė Lartė pėr Politikėn e Jashtme dhe Sigurinė e Pėrbashkėt. Sipas disave ekziston njė mėnyrė e thjeshtė pėr tė evituar kėtė devijim. Do tė mjaftonte shkrirja e figurės sė Pėrfaqėsuesit tė Lartė me atė Komisionerit pėr marrėdhėniet e jashtme, e krijimi i njė zėvendėskryetari tė Komisionit. Teknikisht kjo zgjidhje nuk paraqet probleme. Kėshtu do tė kishte njė kthim nė skemėn klasike ku funksionet ekzekutive i besohen Komisionit. Kjo zgjidhje ama nuk zgjidh druajtjet, disa prej tė cilave absolutisht tė arsyeshme, tė Shteteve anėtare. Nė fakt nuk do tė mjaftojė qė Keshillit t’i jepet pushteti i zgjedhjes sė kėtij zėvendėskryetari e komisioner pėr ēėshtjet e jashtme pėr tė pakėsuar pengesat e forta qė ekzistojnė nė disa Shtete. Ėshtė struktura institucionale nė pėrgjithėsi nė fushėn e politikės sė jashtme qė duhet marrė nė shqyrtim. Pikė sė pari duke marrė shembull edhe nė kėtė fushė nga mėnyra amerikane, duhen ndarė funksionet e pėrcaktimit – pa lėnė pas dore politikėn buxhetore – tė politikės sė jashtme, e cila i besohet Keshillit dhe Parlamentit Evropian dhe funksionet e administrimit qė i jepen Zėvendėskryetarit tė Komisionit dhe komisarit pėr ēėshtjet e Jashtme. Por as dhėnia e njė fuqie vendimore e kontrolluese nė fushėn e politikės sė jashtme nuk do tė jetė e mjaftueshme. Duhen gjetur etapa tė ndėrmjetme tė njė skenari qė nė pamje tė parė mund tė dukejė si njė komunitarizim i thjeshtė i politikės sė jashtme. E lidhur me kėtė pikė eksperienca e Zotit Pesc gjatė kėtyre dy viteve tė fundit mund tė na japė njė pėrgjigje fillestare duke marrė si shembull rastin e Maqedonisė. Pėr herė tė parė njė krizė nė njė vend tė tretė u trajtua jo nga secili vend anėtar, por nga Bashkimi Evropian. Kėshilli pėrcaktoi njė politikė lidhur me ēėshtjen maqedonase dhe i besoi njė mandat tė saktė Perfaqėsuesit tė Lartė, qė ai ta zbatonte. Nuk mbahen mend kundėrshtime, as “lojėra paralele” nga ana e ndonjė Shteti anėtar. Tė gjitha Shtetet anėtare duket se e konsiderojnė kėtė njė rast pozitiv. Kėshilli mund t’ia japė pa problem mandate tė tjera tė kėtij lloji Zėvendėskryetarit tė Komisionit dhe Komisionerit pėr ēėshtjet e Jashtme. Por, pėrmirėsimi cilėsor do tė ishte qė tė vendosejė njė integrim i plotė i politikės sė jashtme lidhur me njė bashkėsi Vendesh tė treta. 15 (ose 25) vendet anėtare vendosin t’ia besojnė Bashkimit Evropian drejtimin eskluziv tė marrėdhėnieve tė tyre me njė numėr tė caktuar vendesh tė treta, duke filluar sigurisht nga ato me tė cilat asnjėri ose pak nga shtetet anėtarė kanė marrėdhėnie dypalėshe (pėr shembull Butani, Nepali, Guineja e Re, Timori Lindor, Mongolia, Ishujt e Paqėsorit, Benini, Sao Tome, Gambia, Malaji, Guineja Ekuatoriale .). Mė pas mund tė vazhdohet me ata qė, pėr arsye qė dihen, pėrbėjnė njė problem pėr bashkėsinė ndėrkombėtare pa qėnė objekt mosmarrėvėshjeve mes shteteve anėtarė (Ruanda, Burundi, Birmania, Koreja e Veriut, Afganistani, Somalia, Zimbaue, Laosi, Sudani, Komore, Eritrea, Liberia, Bjellorusia, Taxhikistani, Turkmenistani .). E mė tej vazhdohet me ato lidhur me tė cilat nuk ka divergjenca pėrqasjeje ose pėrplasje interesash tė ndryshme mes Shteteve anėtare tė Bashkimit Evropian (Urguaji, Paraguaji, Guajana, Ekuadori, Bolivia, Surinami, pjesa mė e madhe e vendeve tė Amerikės Qendrore dhe tė Karaibeve, Bangladeshi, Lesoto-ja, Kejptauni, Namibia, Sierra Leone, Maldive ). Njė skenar i tillė do tė kishte mjaft aspekte pozitive. Pikė sė pari, nuk do tė verifikoheshin situata ballafaqimesh tė forta dhe tė rrėnjėsuara mes Shteteve anėtare. Sė dyti do tė bėhej i mundur – duke filluar nga transferimi i dipllomatėve me eksperiencė tė madhe nga trupat dipllomatikė kombėtare nė trupin dipllomatik evropian qė do tė lindejė – fillimi i njė proēesi tė krijimit tė njė trupi dipllomatik evropian. Keshtu do tė merreshin masa edhe pėr tė pėrmirėsuar aspektin e kritikuar tė mungesės sė formimit tė pėrshtatshėm, kritikė qė i bėhet shpesh Komisionit pėr sa i pėrket personelit aktual tė delegacioneve tė Bashkimit Evropian. Njekohėsisht, kjo do tė bėnte tė mundur fillimin e njė proēesi pėrshtatjeje dhe fuqizimi tė strukturave tė Drejtorisė sė Pėrgjithshme pėr ēėshtjet e Jashtme tė Komisionit (Dir.Relex). Sė treti, do tė bėhej i mundur krijimi i mekanizmave tė ndėrlidhjes dhe punės mes kėtyre “ambasadave” dhe Komisionerit pėr Ēėshtjet e Jashtme; e mė pas lidhja mes kėtij tė fundit, Kėshillit (e pra kryeqyteteve tė Shteteve anėtare) dhe Parlamentit Evropian. Sė katėrti, do tė bėnte tė mundur qė shumė Shtete tė “vogla” anėtare tė shfrytėzonin pėrfaqėsitė dipllomatike dhe konsullore nė vende ku deri nė atė kohė, pėr arsye mjetesh dhe buxheti, nuk mund tė ishin tė pranishme. Nga ana tjetėr njė skenar i tillė nuk do tė ishte i papajtueshėm me mbajtjen nga Shtetet qė e dėshirojnė tė “pėrfaqėsive ekonomike dhe kulturore” nė kėto vende (gjė qė ndodh edhe tani pėr entitete tė federuara tė disa Shteteve anėtare) Ajo qė duhet tė gjejme ėshtė pra njė kompromis, mes druajtjeve tė kuptueshme tė Shteteve anėtare ndaj heqjes dorė nga pushteti i tyre nė fushėn e politikės sė jashtme dhe nevojės pėr tė vėnė nė lėvizje njė mekanizėm tė virtytshėm qė tė bėjė tė mundur komunitarizimin progresiv tė politikės sė jashtme. Ėshtė e qartė qė pėrpilimi i listės sė vendeve tė treta me tė cilėt marrėdhėniet dipllomatike dhe ato tė politikės sė jashtme tė 15 vendeve anėtare do tė “komunitarizoheshin”, do tė sillte diskutime tė gjata. Ajo qė pėrmendėm mė sipėr ishte thjesht njė shembull. Por, duke analizuar praninė dipllomatike tė 15 vendeve anėtare, zbulohet se vetėm 4 Shtete (Franca, Britania e Madhe, Gjermania dhe Italia) kanė mė shumė se 100 ambasada e pėrfaqėsi nė botė, kundrejt 191 vendeve qė bėjnė pjesė nė Organizatėn e Kombeve tė Bashkuara. Nuk ėshtė aspak e pamendueshme qė 15 vendet anėtare tė bien dakort mbi njė grup prej rreth 50 vendeve tė treta pėr tė cilat politika e jashtme, e si rrjedhojė edhe marrėdhėniet dipllomatike, kalojnė nė kompetencėn eskluzive tė Bashkimit Evropian. Ėshtė e qartė se kjo berthamė e parė e vendeve pėr tė cilat politika e jashtme ėshtė komunitarizuar, mund tė zgjerohet progresivisht me njė vendim tė Kėshillit. Ēėshtja e kryesisė sė Bashkimit Evropian Edhe po tė asistonim nė njė fillim tė vėrtetė tė komunitarizimit tė politikės sė jashtme (e paralelisht tė njė komunitarizimi tė disa aspekteve tė politikės sė drejtėsisė dhe tė punėve tė brendshme, gjė qė do tė sillte probleme tė kapėrcyeshme lehtė) nuk ka dyshim qė njė proēes i tillė do tė ketė nevojė pėr kohė pėrpara se tė bėhet i pranueshėm nga Shtetet anėtare pėr tėrėsinė - e pra pėr aspektet mė tė ndjeshme – tė marrėdhenieve tė tyre me Shtetet e treta. Tjetėr gjė ėshtė pėrcaktimi dhe zbatimi i njė politike tė pėrbashkėt pėr sa i pėrket Butanit, e tjetėr ėshtė tė bėhet kjo pėr njė grup shtetesh me tė cilat njėri apo tjetri vend anėtar i Bashkimit Evropian, ka vendosur marrėdhėnie tė privilegjuara e komplekse. Mjafton tė sillet ndėr mend ē’ka lidh historikisht disa vende anėtare tė Bashkimit Evropian me Vende afrikane, amerikane apo aziatike. Ekzistojnė mė tej edhe ēeshtjet themelore tė marrėdhėnieve transatlantike, e pra marrėdhėniet me Shtetet e Bashkuara tė Amerikės, ato tė marrėdhėnieve tė rėndėsishme ekonomike me vende si Japonia, Kina, Brasili; pjesėmarrja apo jo nė Nato, statusi i anėtarit tė pėrhershėm tė Kėshillit tė Sigurisė sė Organizatės sė Kombeve tė Bashkuara. Pra do tė jetė i nevojshėm njė konsolidim i fortė i mekanizmit “komunitar” nė nyjet e tij tė ndryshme institucionale (Kėshilli, Komisioni, Parlamenti) pėrpara se besimi tė ēojė Shtetet anėtare tė heqin dorė nga ushtrimi i politikės sė jashtme nė format qė njohim sot. E kjo pėr tė dėshmuar se kjo Konventė mund tė bėjė gjithēka me pėrjashtim tė idesė se ėshtė arritur njė nivel i tillė pjekurie sa mund tė pėrcaktojė njė herė e mirė kompetencat dhe ndarjet e institucioneve tė ndryshme. Sipas mendimit tim, kjo Konventė duhet tė propozojė njė lloj funksionimi qė pėrveē pėrmirėsimit dhe shtimit tė treguesit tė tanishėm tė demokracisė sė ndėrtim evropian (nė veēanti me pėrgjithėsimin e bashkėvendimit nė fushat e komunitarizuara, e pra tė votės me shumicė nė Kėshill lidhur me kėto ēėshtje, njė zbatim efektiv tė parimit tė ndihmės sė ndėrsjelltė, njė thjeshtėsim i traktateve ) tė parashikojė mekanizma dinamikė qė tė bėjnė tė mundur, nė njė periudhė 7-8 vjeēare, ose mė mirė deri nė 2011-2012-ėn, nė prag tė zgjerimit me futjen e Vendeve tė Ballkanit dhe tė atyre tė Kaukazit, thirrjen e re tė Konventės, e cila duhet tė jetė nė gjėndje tė propozojė njė pėrmirėsim institucional me afate tė caktuara drejt komunitarizimit tė politikės se jashtme nė pėrgjithėsi, tė politikės sė sigurisė dhe tė mbrojtjes, e nė veēanti tė politikės sė brendshme e tė asaj tė drejtėsisė e cila, ka mundėsi tė duhet tė “komunitarizohet”. Pėr tė gjitha kėto arsye jam thellėsisht i bindur qė do tė sillte vetėm rrjedhoja negative fillimi nė kėtė ēast historik i njė beteje pėr tė kuptuar se cili, mes Keshillit, Komisionit apo ndonjė institucioni tjetėr, duhet tė “drejtojė”, “kryesojė” Bashkimin Evropian. Besoj se duhen mbajtur parasysh tri elemente vlerėsimi : - Kėshilli, pėrveē rolit tė pėrfaqėsimit tė Shteteve, nė njė fazė tranzicioni si kjo, ka njė rol kyē; - roli i Komisioinit si garant i interesit evropian ėshtė i pazėvendėsueshėm; - me krijimin e mekanizmit tė bashkevendimit, ka funksionuar dialektika ndėrmjet Kėshillit dhe Parlamentit; mund dhe duhet pra tė zgjerohet nė tė gjitha fushat e “komunitarizuara”, duke pėrfshirė Politikėn Bujqėsore tė Pėrbashkėt (PAC), politikėn e jashtme, tė brendshme e tė drejtėsisė nė pjesėt e tyre qė do tė komunitarizohen. Njė pikė e mundur ekuilibri Ndėr anėtarėt e vetė, Kėshilli zgjedh pėr njė periudhė dy-vjaēare, njė kryetar i cili pėrveē kryesimit tė Kėshillit – nė kėtė fazė tranzitore – ėshtė edhe kryetari i Bashkimit Evropian. Pėrfaqėson Bashkimin Evropian, akrediton ambasadorėt, Pėr sa i pėrket fushave tė “komunitarizuara”, Kėshilli sė bashku me Parlamentin Evropian ka pėr detyrė tė pėrcaktojė – me mjetet e buxhetit dhe me format e tjera legjislative e rregulluese – politikat e Bashkimit Evropian dhe tė kontrollojė zbatimin e duhur tė kėtyre politikave nga ana e Komisionit. Pėr pjesėt e politikės sė jashtme, tė asaj tė brėndshme dhe tė drejtėsisė tė pakomunitarizuara, Kėshilli vazhdon tė vendosė me unanimitet pėr sa i pėrket pėrcaktimit tė kėtyre politikave, ndėrsa pėr zbatimin e tyre vendoset nė bazė shumice. Njė Kongres evropian, i pėrbėrė nga parlamentarėt evropianė dhe nga njė numėr i njėjtė parlamentarėsh kombėtarė, zgjedh me njė mandat 5-vjeēar e me proēedurėn e Ticket-it, Kryetarin dhe Zėvendėskryetarin/Komisar pėr Ēėshtjet e Jashtme. Pra hiqet proēedura e besimit e cila zėvėndėsohet nga ajo e impeachment-it. Komisioni ka pėr dėtyrė t’i propozojė Keshillit dhe Parlamentit Evropian politikat e Bashkimit Evropian nė sektorėt qė mbulon dhe tė realizojė politikat e Bashkimit. Kryetari i Komisionit zgjedh njė numėr komisionerėsh qė nuk mund tė kapėrcejė 15, duke mos pėrfshirė kryetarin dhe zėvendėskryetarin. Ēdo shtet qė nuk ka asnjė komisioner, do tė ketė tė paktėn njė zevendėskomisioner. Zėvendėskomisionerėt mund tė asistojnė nė tė gjitha punimet e Komisionit dhe tė marrin pjesė sa herė qė ēėshtjet e trajtuara pėrfshihen nė kompetencat e tyre. Zėvendėskryetari dhe Komisioneri pėr Ēėshtjet e Jashtme ndihmohet nga 8 zėvendėskomisionerė (pėr Evropėn lindore dhe Azinė qėndrore; pėr Afrikėn perėndimore dhe atė qėndrore; pėr Afrikėn lindore dhe atė jugore; pėr Azinė e Jugut; pėr Azinė e Lindjes, pėr Azinė e Jug-Lindjes dhe ishujt e Azisė; pėr Amerikėn qėndrore dhe atė tė Veriut; pėr Amerikėn e Jugut). Hiqet portofoli i komisionerit pėr Bashkepunimin nė Zhvillimin. Sė bashku me Kėshillin, Parlamenti merr pjesė nė pėrcaktimin e tė gjitha politikave, me pėrjashtim tė fushave tė pakomunitarizuara pėr tė cilat ka tė drejtė tė shprehė vetėm njė mendim jokushtėzues pėr Kėshillin. Pėr njė ringjallje tė madhe tė njė fronti tė lashtė radikal Nuk mund tė vazhdojmė tė mbetemi nė periferitė, jashtė ose gati jashtė diskutimit, pėrsjatjes mbi tė ardhmen e Evropės. Do tė ishte nje akt politikisht i papėrgjegjshėm. Por do tė ishte edhe dėshmia e mungesės sė ndjenjės sė volitshmėrisė. Sot nė Evropė ekzistojnė forca politike, qytetarė dhe qytetare, qė mundohen tė dalin nga kėneta e debateve kozmetike dhe tė propozimeve reaksionare nėpėrmjet tė cilave disa prej pushtetarėve dhe tė grupeve tė pushtetit duan tė lėnė mėnjanė pėrsjatjen mbi tė ardhmen e Evropės. Kjo ndodh nė mėnyrė tė veēantė nė disa Shtete “tė vogla” anėtare. Ndodh nė shumė prej atyre 10 Shteteve qė sė shpejti do tė bėhen anėtarė tė Bashkimit Evropian. Ndodh nė shumė prej atyre Shteteve qė Bashkimi Evropian ngul kėmbė t’i lerė mėnjanė, t’i pėrjashtojė nga ēdo lloj perspektive integrimi, duke filluar qė nga vendet ballkanike e ato tė Kaukazit. Ndodh nė disa parti kombėtare, kryesisht nė opozitė, nė ato Shtete ku qėndrimi i Qeverisė ėshtė mė i prapambetur. Partia Radikale Transnacionale mund dhe duhet tė punojė nė mėnyrė qė kėto forca tė bashkohen nė njė projekt ku tė ripohohen arsyet qė janė nė themel tė proēesit tė integrimit evropian dhe tė ritheksohen arsyet qė deri tani nuk kanė gjetur pėrgjigjen e pėrshtatshme pėr rėndėsinė qė kanė, pėrgjigje qė nuk mund tė jetė tjetėr veē afirmimi nė nivel evropian, nė nivel tė institucioneve evropiane, tė demokracisė dhe tė Shtetit tė sė Drejtės. 6. Thellimi i ndėrtimit evropian: e domosdoshmja dhe e mundshmja. Duke folur pėr Azinė, duke folur pėr Portėn e Azisė, tashmė jemi nė pikė tė ēėshtjes evropiane, tė ēėshtjes sė Bashkimit Evropian, tė evoluimit tė tij e prandaj edhe tė momentit politik dhe institucional tė pėrfaqėsuar nga Konventa pėr reformėn e Traktateve dhe nga Konferenca Ndėrqeveritare qė do t’i vijė pas. Siē kemi mundur tė shohim vazhdimisht gjatė kėtyre 6, 7 vjetėve tė fundit, Kėshilli Evropian dhe Komisioni Evropian, pjesa mė e madhe e Qeverive tė Shteteve anėtare kanė ndjekur ndaj Azisė njė politikė tė quajtur, pėr sa i pėrket Kinės, “tė dialogut kritik” (dhe i njėjti cilėsim do tė vlente edhe pėr tėrėsinė e Vendeve tė tjera antidemokratike tė Azisė). Kjo politikė nuk ēoi nė asnjė ndryshim nė drejtim tė rrėnjėsimit tė demokracisė dhe tė Shtetit tė sė Drejtės nė ato Vende. Nė tė kundėrt, nė pjesėn mė tė madhe tė kėtyre vendeve gjendja e tė drejtave themelore u pėrkeqėsua. Duhet theksuar edhe se kjo politikė u ēua pėrpara nė kundėrshtim me kėrkesat e qarta tė Parlamentit Evropian, tė shumė partive ose lėvizjeve politike, tė organizatave dhe shoqatave pėr mbrojtjen e tė drejtave tė njeriut, tė cilat i kėrkonin BE-sė qė tė ndėrhyjė energjikisht jo vetėm pėr tė zgjidhur kėtė ose atė ēėshtje shkeljeje tė rėndė tė tė drejtave themelore, por pėr tė mbėshtetur nė menyrė jo tė dykuptimtė demokratizimin e kėtyre vendeve. Nuk ka as dyshimin mė tė voglėl qė kėto institucione, kėta pėrgjegjės politikė do tė nxitohen tė rivendikojnė atėsinė e ndryshimeve, nė qoftė se do tė kėtė ndryshime nė republikėn Popullore Kineze ose nė ndonjė vend tjetėr qė sot qeveriset nga njė regjim diktatorial, autoritar ose totalitar. Nuk u sollėn ndryshe nė vitin 1989, duke rivendikuar pėr vetėveten rėnien e regjimit sovjetik, kur pėr 70 vjet e deri nė ditėn mė parė, kishin negocjuar gjithēka dhe mbi gjithēka me oligarkinė e Kremlinit. Jemi tė mėsuar, tė pėrgatitur e pra gati tė dėgjojmė edhe kėto budallallėqe. Mirėpo, nėse problemi ėshtė nė radhė tė parė politik, dmth. i lidhur me vullnetin politik, ai ėshtė edhe problem institucional. Nė fakt, struktura institucionale e tanishme e BE-sė ėshtė njė nxitje pėr mos-marrjen pėrsipėr tė pėrgjegjėsive kolektive dhe pėr promovimin e interesave kombėtare. Sepse mekanizmat vendimore nė fushėn e politikės sė jashtme janė tė llojit ndėrqeveritar, lejojnė gjithėmonė njė Shtet tė ua pėrcjellė pėrgjegjėsitė shteteve tė tjera, ose njė institucioni tjetėr tė BE-sė, ose faktit se politika e pėrbashkėt tė detyron tė pranosh ndonjė kompromis. Sot, faktikisht, kemi 16 jo-politika tė jashtme: njė jo-politikė nga seciliVend anėtar (nesėr do tė jenė 25) plus njė jo-politikė tė jashtme tė pėrbashkėt, Njė realitet qė autoritetet e Vendeve tė treta, veēanerisht tė atyre mė antidemokratike, kuptuan deri edhe mė mirė se ekspertėt dhe vėzhguesit pėr punė evropiane dhe nga e cila shpesh arrijnė tė nxjerrin jo pak perfitime politike, diplomatike dhe ekonomike. Konventa pėr reformėn e Traktateve e kryesur nga ish-presidenti i Republikės Franceze Valery Giscard d’Estaing, ka ndėr ambicjet e saj edhe qė tė pajisė Bashkimin me njė politikė tė jashtme evropiane tė denjė pėr kėtė emėr. Ambicje qė pėrfshihet nė ambicjen mė tė pėrgjithshme pėr tė pėrgatitur njė reformė qė ta bėjė Bashkimin me 25 anėtarė, Bashkim nė gjendje tė pėrballojė me shpejtėsinė dhe efektshmėrinė e duhur sfidat politike tė mėdha, si tė brendshme ashtu edhe tė jashtme. Dhjetė muaj pas fillimit tė punimeve tė saj, tashmė po fillojnė tė dalin nė pah disa tregues pėr drejtimin qė disa “konventistė”, me kryetarin e tyre nė krye, dhe disa “konventistė-hije”, krerė Shtetesh ose Qeverish ose ministra tė punėve tė jashtme kanė ndėr mend tė marrin. Dhe ka arsye pėr tė qenė tė shqėtėsuar. Fosilizimi institucional i Bashkimit Pikė sė pari, reforma e hartuar nga Konventa, e cila pastaj do tė duhej tė miratohet nga Konferenca ndėrqeveritare, nuk do tė jetė njė reformė “working progress”, me aspekte pozitive dhe aspekte mė pak pozitive ose bile edhe negative, ashtu siē jemi tė mėsuar me konferencat ndėrqeveriatre tė 15 vjetėve tė fundit. Pėr modalitetet e saj, por edhe pėr shkak tė vėshtirėsive tė mėtejshme qė do tė linden nga zgjerimi i BE-sė me pėrfshirjen e 10 Vendeve tė Evropės qendrore, drejtimi i dhėnė nga kjo reformė – e cila, e pėrmendim, do tė zėvendėsojė tė gjitha traktatet e mėparshme me njė traktat tė ri, do tė duhej tė shėnojė pėr shumė vjet evoluimin institucional tė Bashkimit. Me fjalė tė tjera, rreziku ėshtė qė tė ndodhemi para njė procesi fosilizimi institucional tė Bashkimit Evropian. Rrjedhojat negative tė kėtij fosilizimi do tė jenė aq mė shumė tė rėndėsishme sa mė shumė qė struktura institucionale e zgjedhur nga Konventa, dhe e pranuar nga Konferenca ndėrqeveritare tė mos ketė dhėnė pėrgjigje tė kėnaqshme pėr disa – pak – ēėshtje themelore, tė cilat janė: ekuilibri midis institucioneve, funksionimi i institucioneve tė ndryshme dhe struktura institucionale mbi tė cilėn do tė themelohet politika e jashtme. Montesquieu, na ndihmo! Polemika midis federalistėve dhe “souverainetistes”, sovranitetistėve, e, mbi tė gjitha, menyra se si e pėrdorin kėtė politikė evropeistėt – pėr evropeistė kėtu cilėsojmė si “ndėrqeveritarėt” aq tė regjur sa tė kujdesshėm tė fshehin se ēfarė kanė ndėr mend, ashtu edhe “komunitaristėt e lumtur” – nuk na lėnė tė shpesojmė pėr mirė pėr sa i pėrket zgjidhjes qė do t’i jepet ēėshtjes sė vėrtetė, e vjetėr si Montesquieu-a dhe revolucioni amerikan, qė ėshtė ajo e ekuilibrit midis pushteteve, dmth. midis institucioneve tė ndryshme tė Bashkimit. Flijimi i paralajmėruar qė prej kohe i Komisionit Evropian – pėr tė cilin punuan dhe po vazhdojnė tė punojnė disa krerė Shtetesh dhe Qeverish, duke filluar nga spanjolli Aznar, nga francezi Chirak dhe nga Britaniku Blair, me kontributin e pavetėdijshėm, por tė rėndėsishėm tė kryetarit Prodi dhe atė tė vetėdijshėm dhe aktiv tė kryetarit tė Konventės Giscard d’Estaing – tashmė ėshtė pothuajse i kryer. Ėshtė e vėrtetė se kėta mund tė mbėshteten te jo pak aleatė. Nė radhė tė parė te burokracitė e fuqishme tė ministrive tė jashtme tė 5 Vendeve tė mėdha. Teknostruktura tė mirėfillta, kėto burokraci, gjatė mė shumė se 40 vjetėve tė ndėrtimit evropian, kanė grumbulluar njė pushtet tė pamasė qė mbulon njė pjesė tė madhe tė kompetencave tė ministrive kombėtare tradicionale. Nga Brukseli dhe nga kryeqyteti pėrkatės, nė njė pazarllėk tė pėrhershėm, ato administrojnė njė merimagė tė pamasė intersash, nga tė cilėt nuk duanė tė heqin dorė. Nuk ėshtė fjala kėtu pėr tė mohuar ligjshmėrinė e kėtyre interesave. Ajo qė ėshtė me tė vėrtetė shqetėsuese ėshtė mungesa deri edhe e vetėdijes se kjo teknostrukturė evropiane ekziston dhe ka njė pushtet kaq tė madh, tė padiskutuar, tė pakontrolluar dhe tė pakontrollueshėm. Vėshtirė se mund tė flasėsh pėr kundėrpushtete, nesė nuk ke perceptimin e pushteteve ekzistuese. A ekziston njė rrugėdalje nga kjo prirje a-demokratike ose anti-demokratike? A ekzistojnė hapėsira pėr tė rikthyer Bashkimin Evropian nė shina demokratike, ku pushteteve tė u kundėvihen kundėrpushtete, ku kompetencat e institucioneve tė ndryshme tė jenė tė pėrcaktuara, tė pėrkufizuara, tė kontrolluara? Ėshtė, kjo, njė pyejtje e lidhur fort me temėn tonė, meqenėse nė fund tė fundit, kemi tė bėjmė me jo mė pak se jetėn e demokracisė, tė Shtetit tė sė Drejtės pėr qytetarėt e 15 Vendeve-anėtare sot, 25 Vendeve-anėtare nesėr. Sidoqoftė, rrugėdalja nga kjo prirje thellėsisht negative, tashmė kaq e rrėnjosur nė ndėrgjegjet e atyre qė qeverisin (por edhe tė atyre qė qeverisen), ėshtė shumė e ngushtė. Unė kam bindjen e thellė se shpėtimi i Bashkimit - dmth. i njė Bashkimi demokratik - kalon hic et nunc - kėtu dhe tani - pėrmes shpėtimit tė Komisionit. Dhe tė shpėtosh Komisionin do tė thotė tė shpėtosh atė mekanizėm qė e bėnte Komisionin vend ku vihen nė veprim, implementohen, realizohen politikat e Bashkimit ashtu siē i miratoi Kėshilli dhe, qė kur ekziston dhe qė kur ekziston bashkė-vendimmarrja, nga parlamenti Evropian. Me shpikjen, nė Traktatin e Maastrihtit tė shtyllės sė dytė dhe tė tretė u ēel njė mekanizėm me shenjė rrėnjėsisht tė kundėrt, i cili i hoqi Komisionit kėtė rol tė tij thelbėsor prej nxitėsi dhe dorėzani tė interesit evropian dhe e zėvendėsoi me njė mekanikė institucionale qė pėrkrah jo mė mbizotėrimin e interesave evropiane, por tė ndėrmjetėsimeve midis interesave kombėtare. Nėse kjo analizė ėshtė e saktė, ēdo ndryshim i mėtejshėm i strukturės sė Bashkimit qė tė theksojė mė tej kėtė mekanizėm tė ri nė dėm tė mekanizmit fillimor qė e shihte Komisionin si vendi ku bėhej interesi evropian, rrezikon tė bėhet njė pikė moskthimi. Terrenet mbi tė cilat do tė luhet (dhe tashmė po luhet) kjo betejė janė dy: terreni i “JAI”-t (Justice et Affares Intérieurs – Drejtėsi dhe Punė tė brendshme), politika e drejtėsisė dhe e punėve tė brendshme (e cila ka tė bėjė me lėndė qė tani janė kompetencė e ministrive tė Punėve tė brendshme dhe/ose tė Drejtėsisė) dhe terreni i politikės sė jashtme. E ndėr tė dyja, e dyta ėshtė sė tepėrmi ajo mė e rėndėsishmja si pėr aspektet fort simbolike qė e karakterizojnė ashtu edhe, sidomos, pėr faktin qė tashmė bėmė tė qartė se pikėrisht politika e jashtme ėshtė kulla e teknostrukturės evropiane. Paradoksalisht, vetėm nė pamja tė jashtme mund tė themi se beteja pėr afirmimin e njė politike tė jashtme tė vėrtetė tė Bashkimit ėshtė kusht i nevojshėm, pothuajse i mjaftueshėm, pėr tė shpėtuar tė ardhmen e procesit tė integrimit tė Evropės dhe se nga rigjallėrimi i procesit tė integrimit evropian me lindjen e njė politike tė jashtme tė vėrtetė evropiane, do tė varet, po nuk u kėnaqėn vetė me beteja dėshmie, mundėsia pėr tė bėrė luftra tė forta dhe fituese pėr afirmimin e demokracisė dhe tė lirisė gjithkund nė botė dhe, rrjedhimisht, edhe mundėsia pėr secilin qytetar ose pėr shoqatat e qytetarėve pėr tė jetuar si qytetar dhe jo si spektator i jetės politike tė vendit tė vetė, tė Bashkimit Evropian tė vetė. E domosdoshmja dhe e mundshmja Nė qoftė se, siē po pėrvijėzohet gjithnjė e mė qartė, kjo teknostrukturė evropiane ka arritur tė gjejė tek disa kryetarė tė rėndėsishėm Shtetesh e Qeverish, si edhe tek disa figura tė spikatura tė Konventės, mbėshtetės tė arėsyeve dhe interesave tė veta, ėshtė e nevojshme tė punohet pėr arritjen e njė kompromisi tė lartė qė, duke mbajtur parasysh lėkundjet e dikujt e interesat e dikujt tjetėr, tė arrijė jo vetėm tė ruajė parimet bazė tė demokracisė, por edhe tė fusė nė lėvizje njė mekanizėm tė virtytshėm qė brėnda disa vjetėsh tė mund tė shuajė druajtjet dhe tė lerė mėnjanė interesat qė sot konsiderohen si tė papajtueshme. Pra duhet gjetur njė pikė ekuilibri ndėrmjet Kėshillit dhe Komisionit duke zgjidhur disa, pak, nyje institucionale: atė tė sė ashtėquajturės “kryesi” tė Bashkimit dhe ato qė kanė lidhje me politikėn e jashtme, e para ndėr to ajo e njė figurė institucionale me detyrė zbatimin, implementim e saj. Si pėr tė gjitha kompetencat qė dalngadalė u bėnė kompetenca tė Bashkimit Evropian, ēelėsi i suksesit qe gati gjithnjė – me pėrjashtim tė ndjeshėm tė politikės bujqėsore – krijimi i mekanizmave dhe i periudhave te tranzicionit qė garantonin njė “komunitarizim” progresiv tė asaj politike e, si rrjedhojė, njė demokratizim tė proēedurave tė pėrcaktimit dhe zbatimit tė saj. Por, nė Traktatin e Maastricht-it, me futjen e shtyllės sė 2° dhe tė 3° qė kishin lidhje me politikėn e jashtme, me atė tė brėndshme dhe me tė drejtėsisė, u hoq dorė nga kjo proēedurė edhe nė bazė tė njė ideje – tė rreme – se nuk mund tė imagjinoheshin mekanizma “tranzitorė” nė njė fushė kaq delikate siē ėshtė politika e jashtme. Pikėrisht pėr kėtė arėsye u krijua njė figurė e posaēme institucionale, ajo e Pėrfaqėsuesit tė Lartė pėr Politikėn e Jashtme dhe Sigurinė e Pėrbashkėt. Sipas disave ekziston njė mėnyrė e thjeshtė pėr tė evituar kėtė devijim. Do tė mjaftonte shkrirja e figurės sė Pėrfaqėsuesit tė Lartė me atė Komisionerit pėr marrėdhėniet e jashtme, e krijimi i njė zėvendėskryetari tė Komisionit. Teknikisht kjo zgjidhje nuk paraqet probleme. Kėshtu do tė kishte njė kthim nė skemėn klasike ku funksionet ekzekutive i besohen Komisionit. Kjo zgjidhje ama nuk zgjidh druajtjet, disa prej tė cilave absolutisht tė arsyeshme, tė Shteteve anėtare. Nė fakt nuk do tė mjaftojė qė Keshillit t’i jepet pushteti i zgjedhjes sė kėtij zėvendėskryetari e komisioner pėr ēėshtjet e jashtme pėr tė pakėsuar pengesat e forta qė ekzistojnė nė disa Shtete. Ėshtė struktura institucionale nė pėrgjithėsi nė fushėn e politikės sė jashtme qė duhet marrė nė shqyrtim. Pikė sė pari duke marrė shembull edhe nė kėtė fushė nga mėnyra amerikane, duhen ndarė funksionet e pėrcaktimit – pa lėnė pas dore politikėn buxhetore – tė politikės sė jashtme, e cila i besohet Keshillit dhe Parlamentit Evropian dhe funksionet e administrimit qė i jepen Zėvendėskryetarit tė Komisionit dhe komisarit pėr ēėshtjet e Jashtme. Por as dhėnia e njė fuqie vendimore e kontrolluese nė fushėn e politikės sė jashtme nuk do tė jetė e mjaftueshme. Duhen gjetur etapa tė ndėrmjetme tė njė skenari qė nė pamje tė parė mund tė dukejė si njė komunitarizim i thjeshtė i politikės sė jashtme. E lidhur me kėtė pikė eksperienca e Zotit Pesc gjatė kėtyre dy viteve tė fundit mund tė na japė njė pėrgjigje fillestare duke marrė si shembull rastin e Maqedonisė. Pėr herė tė parė njė krizė nė njė vend tė tretė u trajtua jo nga secili vend anėtar, por nga Bashkimi Evropian. Kėshilli pėrcaktoi njė politikė lidhur me ēėshtjen maqedonase dhe i besoi njė mandat tė saktė Perfaqėsuesit tė Lartė, qė ai ta zbatonte. Nuk mbahen mend kundėrshtime, as “lojėra paralele” nga ana e ndonjė Shteti anėtar. Tė gjitha Shtetet anėtare duket se e konsiderojnė kėtė njė rast pozitiv. Kėshilli mund t’ia japė pa problem mandate tė tjera tė kėtij lloji Zėvendėskryetarit tė Komisionit dhe Komisionerit pėr ēėshtjet e Jashtme. Por, pėrmirėsimi cilėsor do tė ishte qė tė vendosejė njė integrim i plotė i politikės sė jashtme lidhur me njė bashkėsi Vendesh tė treta. 15 (ose 25) vendet anėtare vendosin t’ia besojnė Bashkimit Evropian drejtimin eskluziv tė marrėdhėnieve tė tyre me njė numėr tė caktuar vendesh tė treta, duke filluar sigurisht nga ato me tė cilat asnjėri ose pak nga shtetet anėtarė kanė marrėdhėnie dypalėshe (pėr shembull Butani, Nepali, Guineja e Re, Timori Lindor, Mongolia, Ishujt e Paqėsorit, Benini, Sao Tome, Gambia, Malaji, Guineja Ekuatoriale .). Mė pas mund tė vazhdohet me ata qė, pėr arsye qė dihen, pėrbėjnė njė problem pėr bashkėsinė ndėrkombėtare pa qėnė objekt mosmarrėvėshjeve mes shteteve anėtarė (Ruanda, Burundi, Birmania, Koreja e Veriut, Afganistani, Somalia, Zimbaue, Laosi, Sudani, Komore, Eritrea, Liberia, Bjellorusia, Taxhikistani, Turkmenistani .). E mė tej vazhdohet me ato lidhur me tė cilat nuk ka divergjenca pėrqasjeje ose pėrplasje interesash tė ndryshme mes Shteteve anėtare tė Bashkimit Evropian (Urguaji, Paraguaji, Guajana, Ekuadori, Bolivia, Surinami, pjesa mė e madhe e vendeve tė Amerikės Qendrore dhe tė Karaibeve, Bangladeshi, Lesoto-ja, Kejptauni, Namibia, Sierra Leone, Maldive ). Njė skenar i tillė do tė kishte mjaft aspekte pozitive. Pikė sė pari, nuk do tė verifikoheshin situata ballafaqimesh tė forta dhe tė rrėnjėsuara mes Shteteve anėtare. Sė dyti do tė bėhej i mundur – duke filluar nga transferimi i dipllomatėve me eksperiencė tė madhe nga trupat dipllomatikė kombėtare nė trupin dipllomatik evropian qė do tė lindejė – fillimi i njė proēesi tė krijimit tė njė trupi dipllomatik evropian. Keshtu do tė merreshin masa edhe pėr tė pėrmirėsuar aspektin e kritikuar tė mungesės sė formimit tė pėrshtatshėm, kritikė qė i bėhet shpesh Komisionit pėr sa i pėrket personelit aktual tė delegacioneve tė Bashkimit Evropian. Njekohėsisht, kjo do tė bėnte tė mundur fillimin e njė proēesi pėrshtatjeje dhe fuqizimi tė strukturave tė Drejtorisė sė Pėrgjithshme pėr ēėshtjet e Jashtme tė Komisionit (Dir.Relex). Sė treti, do tė bėhej i mundur krijimi i mekanizmave tė ndėrlidhjes dhe punės mes kėtyre “ambasadave” dhe Komisionerit pėr Ēėshtjet e Jashtme; e mė pas lidhja mes kėtij tė fundit, Kėshillit (e pra kryeqyteteve tė Shteteve anėtare) dhe Parlamentit Evropian. Sė katėrti, do tė bėnte tė mundur qė shumė Shtete tė “vogla” anėtare tė shfrytėzonin pėrfaqėsitė dipllomatike dhe konsullore nė vende ku deri nė atė kohė, pėr arsye mjetesh dhe buxheti, nuk mund tė ishin tė pranishme. Nga ana tjetėr njė skenar i tillė nuk do tė ishte i papajtueshėm me mbajtjen nga Shtetet qė e dėshirojnė tė “pėrfaqėsive ekonomike dhe kulturore” nė kėto vende (gjė qė ndodh edhe tani pėr entitete tė federuara tė disa Shteteve anėtare) Ajo qė duhet tė gjejme ėshtė pra njė kompromis, mes druajtjeve tė kuptueshme tė Shteteve anėtare ndaj heqjes dorė nga pushteti i tyre nė fushėn e politikės sė jashtme dhe nevojės pėr tė vėnė nė lėvizje njė mekanizėm tė virtytshėm qė tė bėjė tė mundur komunitarizimin progresiv tė politikės sė jashtme. Ėshtė e qartė qė pėrpilimi i listės sė vendeve tė treta me tė cilėt marrėdhėniet dipllomatike dhe ato tė politikės sė jashtme tė 15 vendeve anėtare do tė “komunitarizoheshin”, do tė sillte diskutime tė gjata. Ajo qė pėrmendėm mė sipėr ishte thjesht njė shembull. Por, duke analizuar praninė dipllomatike tė 15 vendeve anėtare, zbulohet se vetėm 4 Shtete (Franca, Britania e Madhe, Gjermania dhe Italia) kanė mė shumė se 100 ambasada e pėrfaqėsi nė botė, kundrejt 191 vendeve qė bėjnė pjesė nė Organizatėn e Kombeve tė Bashkuara. Nuk ėshtė aspak e pamendueshme qė 15 vendet anėtare tė bien dakort mbi njė grup prej rreth 50 vendeve tė treta pėr tė cilat politika e jashtme, e si rrjedhojė edhe marrėdhėniet dipllomatike, kalojnė nė kompetencėn eskluzive tė Bashkimit Evropian. Ėshtė e qartė se kjo berthamė e parė e vendeve pėr tė cilat politika e jashtme ėshtė komunitarizuar, mund tė zgjerohet progresivisht me njė vendim tė Kėshillit. Ēėshtja e kryesisė sė Bashkimit Evropian Edhe po tė asistonim nė njė fillim tė vėrtetė tė komunitarizimit tė politikės sė jashtme (e paralelisht tė njė komunitarizimi tė disa aspekteve tė politikės sė drejtėsisė dhe tė punėve tė brendshme, gjė qė do tė sillte probleme tė kapėrcyeshme lehtė) nuk ka dyshim qė njė proēes i tillė do tė ketė nevojė pėr kohė pėrpara se tė bėhet i pranueshėm nga Shtetet anėtare pėr tėrėsinė - e pra pėr aspektet mė tė ndjeshme – tė marrėdhenieve tė tyre me Shtetet e treta. Tjetėr gjė ėshtė pėrcaktimi dhe zbatimi i njė politike tė pėrbashkėt pėr sa i pėrket Butanit, e tjetėr ėshtė tė bėhet kjo pėr njė grup shtetesh me tė cilat njėri apo tjetri vend anėtar i Bashkimit Evropian, ka vendosur marrėdhėnie tė privilegjuara e komplekse. Mjafton tė sillet ndėr mend ē’ka lidh historikisht disa vende anėtare tė Bashkimit Evropian me Vende afrikane, amerikane apo aziatike. Ekzistojnė mė tej edhe ēeshtjet themelore tė marrėdhėnieve transatlantike, e pra marrėdhėniet me Shtetet e Bashkuara tė Amerikės, ato tė marrėdhėnieve tė rėndėsishme ekonomike me vende si Japonia, Kina, Brazili; pjesėmarrja apo jo nė Nato, statusi i anėtarit tė pėrhershėm tė Kėshillit tė Sigurisė sė Organizatės sė Kombeve tė Bashkuara. Pra do tė jetė i nevojshėm njė konsolidim i fortė i mekanizmit “komunitar” nė nyjet e tij tė ndryshme institucionale (Kėshilli, Komisioni, Parlamenti) pėrpara se besimi tė ēojė Shtetet anėtare tė heqin dorė nga ushtrimi i politikės sė jashtme nė format qė njohim sot. E kjo pėr tė dėshmuar se kjo Konventė mund tė bėjė gjithēka me pėrjashtim tė idesė se ėshtė arritur njė nivel i tillė pjekurie sa mund tė pėrcaktojė njė herė e mirė kompetencat dhe ndarjet e institucioneve tė ndryshme. Sipas mendimit tim, kjo Konventė duhet tė propozojė njė lloj funksionimi qė pėrveē pėrmirėsimit dhe shtimit tė treguesit tė tanishėm tė demokracisė sė ndėrtimit evropian (nė veēanti me pėrgjithėsimin e bashkėvendimit nė fushat e komunitarizuara, e pra tė votės me shumicė nė Kėshill lidhur me kėto ēėshtje, njė zbatim efektiv tė parimit tė ndihmės sė ndėrsjelltė, njė thjeshtėsim i traktateve ) tė parashikojė mekanizma dinamikė qė tė bėjnė tė mundur, nė njė periudhė 7-8 vjeēare, ose mė mirė deri nė 2011-2012-ėn, nė prag tė zgjerimit me futjen e Vendeve tė Ballkanit dhe tė atyre tė Kaukazit, thirrjen e re tė Konventės, e cila duhet tė jetė nė gjėndje tė propozojė njė pėrmirėsim institucional me afate tė caktuara drejt komunitarizimit tė politikės se jashtme nė pėrgjithėsi, tė politikės sė sigurisė dhe tė mbrojtjes, e nė veēanti tė politikės sė brendshme e tė asaj tė drejtėsisė e cila, ka mundėsi tė duhet tė “komunitarizohet”. Pėr tė gjitha kėto arsye jam thellėsisht i bindur qė do tė sillte vetėm rrjedhoja negative fillimi nė kėtė ēast historik i njė beteje pėr tė kuptuar se cili, mes Keshillit, Komisionit apo ndonjė institucioni tjetėr, duhet tė “drejtojė”, “kryesojė” Bashkimin Evropian. Besoj se duhen mbajtur parasysh tri elemente vlerėsimi: - Kėshilli, pėrveē rolit tė pėrfaqėsimit tė Shteteve, nė njė fazė tranzicioni si kjo, ka njė rol kyē; - roli i Komisioinit si garant i interesit evropian ėshtė i pazėvendėsueshėm; - me krijimin e mekanizmit tė bashkevendimit, ka funksionuar dialektika ndėrmjet Kėshillit dhe Parlamentit; mund dhe duhet pra tė zgjerohet nė tė gjitha fushat e “komunitarizuara”, duke pėrfshirė Politikėn Bujqėsore tė Pėrbashkėt (PAC), politikėn e jashtme, tė brendshme e tė drejtėsisė nė pjesėt e tyre qė do tė komunitarizohen. Njė pikė e mundur ekuilibri Ndėr anėtarėt e vetė, Kėshilli zgjedh pėr njė periudhė dy-vjaēare, njė kryetar i cili pėrveē kryesimit tė Kėshillit – nė kėtė fazė tranzitore – ėshtė edhe kryetari i Bashkimit Evropian. Pėrfaqėson Bashkimin Evropian, akrediton ambasadorėt, Pėr sa i pėrket fushave tė “komunitarizuara”, Kėshilli sė bashku me Parlamentin Evropian ka pėr detyrė tė pėrcaktojė – me mjetet e buxhetit dhe me format e tjera legjislative e rregulluese – politikat e Bashkimit Evropian dhe tė kontrollojė zbatimin e duhur tė kėtyre politikave nga ana e Komisionit. Pėr pjesėt e politikės sė jashtme, tė asaj tė brėndshme dhe tė drejtėsisė tė pakomunitarizuara, Kėshilli vazhdon tė vendosė me unanimitet pėr sa i pėrket pėrcaktimit tė kėtyre politikave, ndėrsa pėr zbatimin e tyre vendoset nė bazė shumice. Njė Kongres evropian, i pėrbėrė nga parlamentarėt evropianė dhe nga njė numėr i njėjtė parlamentarėsh kombėtarė, zgjedh me njė mandat 5-vjeēar e me proēedurėn e Ticket-it, Kryetarin dhe Zėvendėskryetarin/Komisar pėr Ēėshtjet e Jashtme. Pra hiqet proēedura e besimit e cila zėvėndėsohet nga ajo e impeachment-it. Komisioni ka pėr dėtyrė t’i propozojė Keshillit dhe Parlamentit Evropian politikat e Bashkimit Evropian nė sektorėt qė mbulon dhe tė realizojė politikat e Bashkimit. Kryetari i Komisionit zgjedh njė numėr komisionerėsh qė nuk mund tė kapėrcejė 15, duke mos pėrfshirė kryetarin dhe zėvendėskryetarin. Ēdo shtet qė nuk ka asnjė komisioner, do tė ketė tė paktėn njė zevendėskomisioner. Zėvendėskomisionerėt mund tė asistojnė nė tė gjitha punimet e Komisionit dhe tė marrin pjesė sa herė qė ēėshtjet e trajtuara pėrfshihen nė kompetencat e tyre. Zėvendėskryetari dhe Komisioneri pėr Ēėshtjet e Jashtme ndihmohen nga 8 zėvendėskomisionerė (pėr Evropėn lindore dhe Azinė qėndrore; pėr Afrikėn perėndimore dhe atė qėndrore; pėr Afrikėn lindore dhe atė jugore; pėr Azinė e Jugut; pėr Azinė e Lindjes, pėr Azinė e Jug-Lindjes dhe ishujt e Azisė; pėr Amerikėn qėndrore dhe atė tė Veriut; pėr Amerikėn e Jugut). Hiqet portofoli i komisionerit pėr Bashkepunimin nė Zhvillimin. Sė bashku me Kėshillin, Parlamenti merr pjesė nė pėrcaktimin e tė gjitha politikave, me pėrjashtim tė fushave tė pakomunitarizuara pėr tė cilat ka tė drejtė tė shprehė vetėm njė mendim jokushtėzues pėr Kėshillin. Pėr njė ringjallje tė madhe tė njė fronti tė lashtė radikal Nuk mund tė vazhdojmė tė mbetemi nė periferitė, jashtė ose gati jashtė diskutimit, pėrsjatjes mbi tė ardhmen e Evropės. Do tė ishte nje akt politikisht i papėrgjegjshėm. Por do tė ishte edhe dėshmia e mungesės sė ndjenjės sė volitshmėrisė. Sot nė Evropė ekzistojnė forca politike, qytetarė dhe qytetare, qė mundohen tė dalin nga kėneta e debateve kozmetike dhe tė propozimeve reaksionare nėpėrmjet tė cilave disa prej pushtetarėve dhe tė grupeve tė pushtetit duan tė lėnė mėnjanė pėrsjatjen mbi tė ardhmen e Evropės. Kjo ndodh nė mėnyrė tė veēantė nė disa Shtete “tė vogla” anėtare. Ndodh nė shumė prej atyre 10 Shteteve qė sė shpejti do tė bėhen anėtarė tė Bashkimit Evropian. Ndodh nė shumė prej atyre Shteteve qė Bashkimi Evropian ngul kėmbė t’i lerė mėnjanė, t’i pėrjashtojė nga ēdo lloj perspektive integrimi, duke filluar qė nga vendet ballkanike e ato tė Kaukazit. Ndodh nė disa parti kombėtare, kryesisht nė opozitė, nė ato Shtete ku qėndrimi i Qeverisė ėshtė mė i prapambetur. Partia Radikale Transnacionale mund dhe duhet tė punojė nė mėnyrė qė kėto forca tė bashkohen nė njė projekt ku tė ripohohen arsyet qė janė nė themel tė proēesit tė integrimit evropian dhe tė ritheksohen arsyet qė deri tani nuk kanė gjetur pėrgjigjen e pėrshtatshme pėr rėndėsinė qė kanė, pėrgjigje qė nuk mund tė jetė tjetėr veē afirmimi nė nivel evropian, nė nivel tė institucioneve evropiane, tė demokracisė dhe tė Shtetit tė sė Drejtės.

OTHER LANGUAGES

Globalizzare la democrazia: dall'Asia all'Europa, percorsi, connessioni, contraddizioni e necessitą di Olivier Dupuis

Globaliser la démocratie: de l'Asie ą l'Europe, parcours, connexions, contradictions et nécessités de Olivier Dupuis

Globalise democracy: from Asia to Europe, paths, connections, contradictions and needs. by Olivier Dupuis